درس‌هایی از مكتب اسلام ـ شمارۀ319 ، آذر 1366
مكتب اخلاقی اسلام
رباخواری از دیدگاه احادیث
حسین حقانی زنجانی
شكی در این نیست كه عمل ناپسند رباخواری با توجه به كتاب و سنت و اجماع مسلمین حرام بوده و در میان همه مسلمانان جهان عملی خلاف و ناروا و مبغوض نزد پیامبر و ائمه ( ع ) و نزد خداوند می‌باشد و حتی امام در تحریر الوسیله ج 1 / 536 درباب ربا می‌فرماید : « لا ٰ یَبُعُدُ كُوُنه ٰ ا مِنْ ضَرُوریّاتِ الّدینِ وَ هُوَ مِنَ الْكَب ٰ ائِرَ الْعِظَام ” بلكه بعید نیست كه حرمت آن از ضروریات اسلام باشد و آن از گناهان بزرگ محسوب می‌شود ….” و اخبار كثیری نیز از ائمه هدی در این خصوص وارد شده است و امام چند روایت از آنها را در تحریر الوسیله ذكر می‌كند : امام صادق ( ع ) فرمود : دِرْهَمُ رِباً عِنْدَاللهِ اَشَدُّ مِنْ سَبعینَ زِیْنةً كُلَه ٰ ا بِذ ٰ اتِ مَحْرَمٍ ”
« گناه یك درهم ربا نزد خداوند شدیدتر است از گناه هفتاد زنا كه انسان با محارم خویش انجام داده باشد .
امام صادق ( ع ) برای تصویر اهمیت رباخواری برای جامعۀ مسلمین و بجهت ایجاد رخنۀ عظیم در سیستم اقتصادی متعادل اسلام ، ربا را به یك عمل شنیع تنفرآور تشبیه كرده است كه زشتی آن را همۀ انسانها كه دارای هر عقیده‌ای باشند قبول دارند تا بدینوسیله عمق زشتی و مراتب عمیق ناپسندی آن را مجسم سازد
52
رسول اكرم ( ص ) ضمن وصیت خویش به علی ( ع ) فرمود : ” ی ٰ ا عَلیُّ ، اَلرِّب ٰ ا سَبْعُونَ جُزْءً فَاَیْسَرُه ٰ ا مِثْلُ اَنْ یَنْكِحَ الْرِّجُلُ اُمِّهُ فی‌بَیْتِ اللهِ الْحَر ٰ امِ (1)
« ای علی ، ربا هفتاد جزء دارد و آسان‌ترین آنها ، این است كه مرد در كنار خانه خدا نعوذ بالله با مادر خویش زنا كند ” یعنی همانطور كه این عمل ، بسیار زشت و نكوهیده‌ای است كه طبع هیچ انسانی آن را نمی‌پذیرد و از آن تنفر دارد مضار و زیانهای ربا نیز چنین آثار ویران‌كنندۀ اقتصادی در نظام اقتصادی اسلام دارد و جامعه را بدو قطب سرمایه‌داری و فقر و ناداری تقسیم می‌كند . باز رسول خدا فرمود : ” مَنْ ا ٰ كَلَ الرِّب ٰ ا مَلَاء اللهُ بَطْنَهُ مِنْ ن ٰ ارَ جَهَنَمِّ بِقَدَر م ٰ ا اَكَلَ ” ” كسیكه ربا بخورد خداوند ، شكم او را از آتش جهنم باندازه‌ایكه ربا خورده است پر میسازد ” رسول خدا فرمود :”…. و اِنْ أكَتَسبَ مِنَهُ م ٰ الاً لَمْ یَقْبَل اللهُ مِنْهُ شَیئاً مِنْ عَمَلِهِ وَ لَمْ یَزَلْ فی‌لَعْنَةِ‌اللهِ وَ الْمَلائِكَة م ٰ اك ٰ انَ عِنْدَهُ قِیر ٰ اطُ و ٰ احِدُ ” ” اگر از ربا ، مالی بدست آورده باشد خداوند هیچ یك از اعمال او را قبول نمی‌كند و همواره مورد لعنت خدا و فرشتگانش می‌باشند . مادامیكه یك قیراط از آن نزد رباخوار وجود دارد ”
در روایتی دیگر علی ( ع ) از پیامبر گرامی اسلام نقل كرده است :
« لَعَنَ رَسُولُ اللهِ آكِلَ الرِّب ٰ ا وَ مَوكِلهُ وَ ب ٰ ایِعَهُ وَ مُشْتَریهِ وَ ك ٰ اتِبِهِ وَ ش ٰ اهَدَیْهِ ” (2)” رسول خدا ، رباخورنده و خوراننده و خریدار و فروشنده و نویسنده و دو شاهد برآن را لعنت فرموده است ” اشاره به اینكه وظیفه دیگران است كه نه تنها كمکی به رباخوار ننمایند بلكه او را از این عمل زشت منع كنند و حتی نویسنده و شاهد براین عمل نكوهیده نیز نباشند آری این است نظر عمیق اسلام در رباخواری و ترك آن در جامعه مسلمین و از برخی از روایات استفاده می‌شود كه ربا از مسلمات قوانین اسلام بشمار میرود بطوریكه منكر آن مرتد بوده مرتكب گناه بزرگی گردیده است و فقهاء نیز طبق این روایات فتوا داده‌اند چنانچه امام در تحریر الوسیله
53
چنین مطلبی فرموده‌اند . « عَنْ اِبْنِ بُكَیْرٍ ق ٰ الَ بَلَغَ اَب ٰ اعَبْدِالله ( ع ) عَنْ رَجُلٍ اِنَّهُ ك ٰ اَن یَأكُلُ الرِّب ٰ ا وَیُسَمّیهِ الِلبّاءَ فقال ( ع ) زَكئنْ اَمْكَنَنیَ اللهُ تَعالی ٰ مِنْهُ لَاَضْربَنْ عُنُقَه (3)
” از ابن‌بكیر منقول است كه گفت خدمت امام صادق ( ع ) عرض شد مرد رباخوار ( در توجیه این عمل زشت خویش اینگونه عقیده دارد ) و می‌گوید ربا ، مثل اولین شیرمادر ، حلال بوده و گوارا است در پاسخ آن فرمود اگر خداوند مرا بر او قدرت می‌داد و مانعی نبود هر آینه گردنش را می‌زدم ” یعنی كشتن او بنظر امام مشروع است زیرا انكار‌كننده حرمت ربا ، منكر ضروری دین شده چنین كسی مرتد و قتل او واجب است .
گواه بر این مطالب ، روایات زیادی كه مضمون آن این است كه ربا با دین و ادعای دین از ناحیه رباخوار سازگار نیست به این معنا كسیكه خون جمعی را به شیشه می‌كشد و در بدترین وضع مالی یك انسانی ، او را تحت سخت‌ترین فشارها قرار می‌دهد چگونه می‌تواند ادعای دینداری كرده خود را متدین و تابع خدا و رسول او بداند ؟ زراره خدمت امام صادق ( ع ) عرض كرد خداوند در قرآن مجید می‌فرماید : خداوند مال ربا را بی‌بركت قرار داده و مالی را كه از آن صدقه داده است زیاد و پربركت می‌نماید در حالیكه می‌بینیم كسانیكه ربا می‌خورند در مرحله ظاهر مال او زیاد می‌شود حضرت در پاسخ او فرمود :
كدام كم شدن و بی‌بركت بودن مال بدتر از این است كه یك درهم ربا ، دین رباخوار را زایل میسازد ؟ و اگر هم از گناه خود توبه كند ( و مال مرد مرا بخودشان برگرداند ) مالش از دست رفته فقیر و گدا می‌شود ؟” (4)یعنی رباخوار در هر حال زیان می‌بیند اگر توبه نكرده باشد دین او زایل شده از بین میرود و اگر توبه كند با دادن حق دیگران ، خودش فقیر و بی‌چیز می‌گردد .
54
رسول خدا ضمن خطبه‌ای در روز عرفه در اجتماع عظیم مردم مسلمان فرمود : اَلا ٰ اَنِّ كُلِّ رِباً فیِ‌الْج ٰ اهِلیَهِ مَوْضُوعُ تَحْتَ قَدَمی ه ٰ اتَیْنِ ، وَ اَوَل رِباً اَضَعُهُ رِباً الْعَبّاس بِنِ‌عَبْدِالمُطّلبِ (5)” ای مسلمانان ، هوشیار باشید كه هر نوع ربائی كه در زمان جاهلیت مرسوم بود از بین برده شد و آنرا زیر قدمهای خود قرار داده ( كنایه از اینكه در اسلام منسوخ و باطل گردید ) و اول ربائی كه از بین بردم ، ربای عمویم عباس است ” از اینرو در فقه اسلامی در مكاسب محرمه معامله ربوی بعنوان ” خبیث‌ترین كسبها ” معرفی گردیده است امام صادق ( ع ) فرمود :
” اَخْبَثُ الْمَك ٰ اسِبِ ، كَسْبَ الرِّب ٰ ا (6)خبیث‌ترین كسبها كسب ربائی است ”
علت حرمت ربا
طبیعی است كه خبیث بودن معامله ربوی بجهت مضار اقتصادی و اجتماعی است كه در این عمل نكوهیده وجود دارد . سمّاعه از حضرت صادق ( ع ) سئوال كرد : علت اینكه خداوند در قرآن كریمش حرمت ربا را تأكیدا بیان كرده است چیست ؟ فرمود برای اینكه مردم كارهای نیك را ازجمله صدقه دادن و قرض‌الحسنه و احسان و …. را ) ترك ننمایند (7)
بدیهی است كه در جامعه نیازهای زندگی و كمبودها ، انسانها را وادار میسازد بهر طریق ممكن ، نیازهای خود را برطرف سازند حال اگر طریق مشروع و در عین حال آسان پیش روی آنها باشد بدون برخورد با ممنوعیتی آنرا انجام می‌دهند و اما اگر از طریق مشروع فراهم نگردد همه انسانهای نیازمند نمی‌توانند از انجام نیاز خویش چشم‌پوشی نمایند دراین صورت است كه بگناه آلوده می‌گردند و
55
هواهای نفسانی آنان را بگناه و عصیان وا می‌دارد . اسلام ، صدقات و قرض‌الحسنه و سایر طریق مشروع و نیكو را بمنظور رفع احتیاج و نیاز نیازمندان قرار داده و برای آنها ثواب و اجر دنیوی و اخروی نیز تعیین كرده است و لكن همه‌كس موفق باخذ ثواب نمی‌گردند و همه‌كس نیز نمی‌توانند از امیال نفسانی خویش كه از طریق ربای حرام بدست می‌آید چشم‌پوشی نمایند دراین حال مسأله ” رباخواری ” با زشت‌ترین صورت واقعی خویش عرض و اندام می‌كند و جامعه را آلوده و انسانها را به ناپاكی سوق می‌دهد . اسلام برای پرهیز از این عمل زشت و احتراز از زیانهای اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی آن ، ربا را با تشبیه‌های گوناگونی برای انسانها مجسم میسازد و شاید هم واقعیت مثالی رباخوار را برای ما در این دنیا ارائه می‌دهد :
در برخی از روایات وارد است كه رسول خدا فرمود در شب معراج جماعتی را دیدم كه شكمشان بقدری بزرگ و برآمده بود كه قادر بحركت نبودند از جبرائیل سئوال كردم اینها چه كسانی هستند ؟ فرمود : ه ٰ ؤُلا ٰ ء الَذیِنَ یَاْكُلُونَ الرِّب ٰ ا لا ٰ یَقُومُونَ اِل ٰ اّ كَم ٰ ا یَقُومُ الّذی یَتَخَبَطْهُ الشَیْطا ٰ نُ مِنَ المسِّ ” ” اینها رباخوارانند كه روز قیامت نمی‌خیزند مگر مانند جن‌زده‌ها كه تعادل خود را از دست داده‌اند (8)
8 – مستدرك الوسائل كتاب تجارت باب1 / 478
بقیه از صفحه ( 32 )
دشمن از عبور تنگه منع و دفع شود ، اما او توپها را به حال خود گذاشت و گفت :
” اگر بخدا بخواهد در همین حال هم گلولۀ ما به دشمن خواهد رسید و از تغییر وضع توپها نتیجه‌ای حاصل نخواهد شد (9)
با این تفكر و بینش ، بی جهت نبود كه عثمانیها دراین جنگ شكست خوردند بعدها ” فردریك ” پادشاه پروس با اشاره به ضعف عثمانیها در این جنگ در برابر دشمن ناتوان به طنز گفته بود : ” كوری چند از جمعی احول شكست خوردند !
56
پانوشت‌ها :
پاورقی
1- – وسائل الشیعة باب التجارة باب‌الرّبا.اول صفحه
2- – وسائل – كتاب التجارة ابواب الّربا باب 4/598اول صفحه
3- -اصول كافی باب حرمت ربا.اول صفحه
4- -عَنْ زُرٰارَةٍ قُلْتُ لِاَبی عَبْدِاللهِ (ع) اِنّی سَمِعْتُ اللهَ یَقُولُ یَمْحَقُ الرِّبٰا و یُرِبیِ الصِّدَقٰاتِ وَ قَد اَریٰ مَن یَأكُلُ الرِّبٰا لِیَرْبَوا مٰالَهُ فَقٰالَ (ع) : اَیُّ مَحَق اَمْحَقُ مِنْ دِرْهَم رباً یَمْحَقُ الدَّیِنَ وَ اِنْ تٰابَ مِنْهُ ذَهَبَ مٰالُه وَافْتَقَرَ( وسائل الشّیعة باب التجارة باب‌الربا”اول صفحه
5- -اصول كافی باب الربااول صفحه
6- – وسائل الشیعةاول صفحه
7- -عَنُ سَمٰاعَة قٰالَ قُلْتُ لِاَبیَ عَبْدِالله (ع): اِنّی رَأیتُ اللهَ عَزَّوَجَلّ قَد ذَكَّر الرِبٰا فِی غَیْر آیة وَ كَرَره قٰالَ (ع) : اَوَ تَدْری قُلتَ لاٰقٰالَ : لِئَلّاٰ یَمْتَنِعُ النّاسَ مَنِ اصْطَنٰاعَ الْمَعْروفَ ” ( وسائل الشیعة باب‌التجارة باب الربا “.اول صفحه
8- -الاسلام و حركه التاریخ ص 350اول صفحه
9- -انقلاب كبیر فرانسه و امپراتوری ناپلئون آلبرماله ـ ژول ایزاك ص 257.اول صفحه
