آتش بس در جنگ با خدا

ما علی رغم گذشته بیش از یك ربع قرن از انقلاب اسلامی و تلاشهایی كه از طرف مراكز قانون گذاری و اجرایی انجام گرفته نتوانسته‌ایم از آن خلاص بشویم؛ علاوه بر اینكه بازار ما شدیداً تحت تأثیر این عامل است و یك كار شایعی است. حتی آنهایی كه انگیزه‏ها ودغدغه‌‏های دینی دارند هم به صورتهایی مبتلا هستند، این واقعیتی است كه ربا در جامعه ما وجود دارد، چه در بازار آزاد و چه در بنگاه‏های اقتصادی دولتی و از جمله بانكها، و شاید از همه جا بیشتر در بانك‏ها.

به گزارش پایگاه 598، ضعف نظام اقتصادی در کشور ما و مفهوم و معیارهای معاملات ربوی، وضعیت ربا در کشور از موضوعاتی بوده است که در بخصوص در دهه گذشته مورد بحث و بررسی بزرگان، علما و کارشناسان نظام قرار گرفته است. به همین منظور به بازخوانی سخنان علامه مصباح یزدی در همایش ربا که در سال 1385 توسط موسسه امام خمینی(ره) برگزار گردید متن کامل بیانات ایشان در ادامه می آید:

علی رغم اینكه بیش از یك ربع قرن از انقلاب اسلامی ما می‏گذرد و فعالیتهای مختلفی در جهت اسلامی كردن همه نهادهای كشور انجام گرفته و یكی از بارزترینش نهاد اقتصادی است، متأسفانه آن‏طور كه همه می‏دانیم وضع اقتصادی كشور از جهات مختلفی جای نگرانی دارد بخشی مربوط می‏ شود به مسائل علمی و پژوهشی كه می‏ بایست صاحبنظران و متخصصین انجام بدهند و تصمیم گیران و مجریان را در جهت هر چه بیشتر اسلامی شدن اقتصاد كشور كمك كنند.

این یك بخش از كارهایی است كه می‏‌بایست تحقیقات و مطالعاتی انجام بگیرد و اطلاعاتی در اختیار قوای تصمیمگیرنده، قانون گذار، و قوه مجریه قرار داده بشود. این قسمت خیلی به ما طلبه‏ ها ارتباطی ندارد. البته پژوهشگران ما هم می‏توانند در این زمینه كمك هایی بكنند ولی این وظیفه اصلیشان نیست. آن چه به ما به عنوان محققین حوزه هست تحقیقات صادقانه علمی و دینی است صرفنظر از اینكه چه كسانی از این تحقیقات استفاده می‏كنند، خوششان می‏آید یا نه، چه كسانی نمی‏پسندند، و چه ارزش گذاری هایی نسبت به این كارها می‏شود. كسانی می‏گویند این كارهای مفیدی است، لازم است، بلكه ضرورت دارد، و كسانی می‏گویند اینها كارهای تكراری است كه ده‏ها بار انجام گرفته و هیچ فایده‏ای ندارد، یا فعلاً در نظام اقتصادی كشور از اینها نمی‏شود بهره‏ای گرفت؛ احیاناً بعضی‏ها می‏گویند تاریخ مصرف این تحقیقات گذشته است. به هرحال ما به عنوان كسانی كه وظیفه تحقیق در مسائل اقتصادی اسلامی به عهده‏مان آمده و این مسئولیت را پذیرفته‌ایم، باید سعی كنیم كه از امكانات بیشتری برای این تحقیقات و پژوهش‏ها استفاده كنیم. اولاً از خودمان بیشتر مایه بگذاریم، بیشتر فكر كنیم، بیشتر مطالعه كنیم، بیشتر بحث كنیم، ارتباط برقرار كنیم با مراكز تحقیقات اقتصادی دنیا، مخصوصاً آنهایی كه جنبه اقتصاد اسلامی دارد، و نگران نباشیم از اینكه دیگران چه قضاوتی درباره ما خواهند كرد. ما باید مطمئن باشیم كه تحقیق در این مسائل از بهترین جهادهای فرهنگی است، حالا دیگران چگونه از اینها استفاده كنند یا نكنند آن دیگر به ما به عنوان یك محقق مربوط نیست. ممكن است به یك عنوان دیگری به ما مربوط بشود، اما به عنوان یك محقق در اقتصاد به ما مربوط نیست كه چگونه از این تحقیقات استفاده بشود یا نشود. ما چند تا مطلب كلی داریم كه اینها را هیچگاه نباید فراموش كنیم و باید با توجه به این پیش‌فرض‌ها تحقیقاتمان را ادامه داده، جهت و سمت و سو بدهیم. غفلت كردن از این مطالب یقینی و واضح و قطعی گاهی انسان را در روند كار دچار اشتباه و انحراف و لغزش، و فراموش كردن هدف و چیزهایی از این قبیل می‏كند. نكته اول اینكه اقتصاد كشور ما فعلاً مثل بسیاری از كشورهای دیگر و به احتمال قوی همه كشورهای دنیا به مسئله‏ای مبتلاست كه در اسلام به نام ربا نامیده می‏شود. ما علی رغم گذشته بیش از یك ربع قرن از انقلاب اسلامی و تلاش هایی كه از طرف مراكز قانون گذاری و اجرایی انجام گرفته نتوانسته‌ایم از آن خلاص بشویم؛ علاوه بر اینكه بازار ما شدیداً تحت تأثیر این عامل است و یك كار شایعی است. حتی آنهایی كه انگیزه‏ها ودغدغه‏ های دینی دارند هم به صورتهایی مبتلا هستند، گو اینكه توجیه‌هایی برای كارشان انجام می‏دهند؛ حالا این توجیهات در پیشگاه الهی چقدر مقبول باشد یا نه باید در جای خودش بررسی بشود. این واقعیتی است كه ربا در جامعه ما وجود دارد، چه در بازار آزاد و چه در بنگاه‏های اقتصادی دولتی و از جمله بانكها، و شاید از همه جا بیشتر در بانك‏ها. این یك مسئله‏ای است كه نباید فراموش كنیم و فقط درصدد توجیه بر بیاییم كه نه آقا اینها عقود شرعیه هست و یا نمی‏دانم ضرورتهای اجتماعی و ضرورت‏های بین المللی است؛ و بالاخره اگر این توجیهات هم صحیح باشد اما اصلش را نباید فراموش كنید كه این هست. ممكن است كسانی بگویند تو اطلاع نداری. بنده هم عرض كردم من تخصصی در این مسائل ندارم اطلاعاتم هم خیلی ناقص است، خیلی خوشحال می‏شوم كه كسانی اثبات بكنند كه نظام اقتصادی ما از ربا پاك است. خیلی خوشحال می‏شویم اگر روزی چشم باز كنیم و ببینیم چنین چیزی وجود ندارد و كسانی زحمت كشیده‌اند و اقتصاد ما را از این آلودگی پاك كرده‌اند، ولی ظاهراً این طور نیست. آن چه ما از بازار آزاد می‏دانیم و در بنگاه‏های اقتصادی رسمی دولتی می‏بینیم خلاف است. دوم اینكه حالا كه هست چه می‏شود كرد؟ گاهی توجیه می‌كنندكه یك ضرورت جهانی است و ما نمی‏توانیم خودمان را منزوی و از ارتباطات اقتصادی دنیا منعزل كنیم و برای خودمان یك نظام اقتصادی مستقلی داشته باشیم كه با نظام رباخواری جهان مرتبط نباشد؛ چاره‏ای نیست، ضرورتی است و باید این ضرورت را پذیرفت. جا دارد كه واقعاً متخصصین بررسی كنند ببینند واقعاً همین طور است؟ چنین ضرورتی وجود دارد؟ و هیچ راهی برای داشتن یك زندگی آبرومند سالم در دنیا بدون ربا امكان ندارد؟! البته اگر روزی متخصصین به این جا رسیدند كه به خاطر ضرورت پذیرفتنی است، «الضرورات تتقدر بقدرها»، ولی گمان بنده این است كه مسئله این جور نیست، راه حل هایی برای فرار از ربا و برای اینكه یك نظام اقتصادی سالمی بر اساس ارزش‏های اسلامی پی ریزی بشود وجود دارد، منتها احتیاج به یك خورده همت دارد، یك خورده جرأت می‏خواهد، یك خورده شجاعت و ‏ شهامت می‏خواهد. ملاحظه می‏فرمایید ماهیت بانك الان در عالم چگونه تعریف می‏شود؟ از آن وقتی كه بانك تأسیس شد برای چه هدفی و بر چه اساسی تأسیس شد، و امروز وضعیت فعالیت بانك‏ها در دنیا به چه صورتی است؟ این همان بانكی است كه در آغاز تأسیسش شرایط خاصی ایجاب كرد كه به وجود بیاید، یا امروز تغییر ماهیت داده و خود بانك شده است یك بنگاه اقتصادی، خودش فعالیتهای اقتصادی دارد، و آن نقش وساطتی كه داشت را از دست داده است؟ به هرحال تحقیق در این زمینه جا دارد كه اصولاً ماهیت بانك چیست و آیا ممكن است تغییر اساسی در این ماهیت داد؟ آیا ممكن است اصلاً یك تئوری داد كه ماهیت بانك به نحو دیگری باشد، و اصلاً ساختار بانك، اهداف بانك، و فعالیتهای بانك جور دیگری تعریف بشود غیر از آن چه كه امروز هست یا غیر از آن چه كه از اول تأسیس شد؟ همه كس جرأت ندارد حرفی بزند كه كمتر گفته شده، یا كسی نگفته، و طبعاً به زودی هم در تئوری مورد پذیرش قرار نمی‏گیرد چه رسد به اینكه در مقام عمل مورد اجرا قرار بگیرد. این كار آسانی نیست. ما خیلی چیزها از لحاظ تئوری پذیرفته‌ایم اما بیش از یك ربع قرن است توفیق عملش پیدا نكرده‌ایم. قانونش را هم حتی گذرانده‌ایم، تأیید هم شده، ابلاغ هم شده، اما عمل نشده است؛ چه رسد به اینكه ما بخواهیم اصلاً تئوری را عوض كنیم، و در بانكداری تئوری جدیدی بدهیم كه با آن چه در عالم وجود دارد تفاوت دارد. ولی می‏دانید كه همیشه تحولات علمی و اقتصادی و صنعتی با این شجاعت‏ها و جرأت‏ها و جسارتها پیدا شده است. محقق باید جسور باشد، باید قدرت ابتكار داشته باشد، باید به خودش اجازه بدهد حرفی بزند كه دیگران نزده‌اند، باید به خودش اجازه بدهد كه رفتار دیگران را نقد كند، البته صادقانه و محققانه، نه از روی احساس حقارت، و برای اینكه خودش را مطرح كرده باشد، بلكه برای اینكه واقعاً بخواهد تحقیقی بكند و فكری نو عرضه كند و طرحی نو در بیندازد. این تازه در اصل تئوری بانكداری است، و اما راهكارهایی كه در بانك انجام می‏گیرد و سازوكارهای اقتصادی كه مورد قبول دنیاست و در كشور ما كم و بیش انجام می‏گیرد، نیز باید بررسی و نقد بشود كه اینها در چه حدی مطلوب است و با اصول و مبانی ما سازگار است یا نه. ممكن است كسانی بگویند كه شاید ما زحمتها بكشیم و سالها تلاش كنیم و اینها را بنویسیم و تحقیق كنیم، كسی كه عمل نمی‏كند، فایده‏اش چیست؟ فراموش نكنیم كه خود تحقیق علمی یك رسالت عالم و محقق است. محقق رسالتش تحقیق كردن است، اجرا به عهده او نیست. اجرا وظیفه دیگران است. ما باید وظیفه خودمان را عمل كنیم، آزمایش خودمان را بدهیم، شاگرد خوبی در كلاس خودمان باشیم. البته كسانی كه سیاستهای كلان كشور را هماهنگ می‏كنند باید برای اینها فكری بكنند، اما ما به عنوان یك سیستم جزء، به عنوان یك محقق در یك مؤسسه علمی نباید نگران این باشیم كه عمل می‌شود یا نمی‌شود؛ مخصوصاً با توجه به اینكه بسیاری از افكار و تئوری‏هاست كه سالها با آن بی مهری می‏شود، بعد از مدتی به آن توجه می‏شود، از آن استقبال می‏شود، ارزش پیدا می‏كند، و مورد عمل قرار می‏گیرد. هم در علوم تجربی، هم در علوم فلسفی ،هم در علوم اقتصادی و سیاسی از اینگونه تئوری‏ها فراوان بوده كه مطالبی سالها مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته ولی بعدها كم كم اهمیتش را بازیافته، مورد قبول قرار گرفته، و از آن استفاده‏ها شده است. نباید نگران باشیم از اینكه حرفی بزنیم كه امروز و فردا امید عملش نیست. شما تحقیقتان را بكنید.

به‌هرحال این یك مسئله كه ربا در كشور ما وجود دارد؛ احتمالش لااقل هست كه به این حد ضرورت ندارد، اگر یقین داشته باشیم كه آن چه می‏گذرد صد در صد ضروری است و هیچ چاره‏ای جز این نیست، این عذری است برای كسی كه چنین می‏گوید. اما احتمال این هست كه آن چه از اعمال ربوی انجام می‏گیرد ضرورت نداشته باشد، یا لااقل بخشی از آنها قابل این هست كه به صورت دیگری انجام بگیرد كه ربا نباشد. این یك مطلب. مطلب یقینی دیگری كه ما باید به آن توجه داشته باشیم این است كه اسلام با این ربا خیلی دشمن است. ما در قرآن نسبت به رفتارهای مختلف انسانی اعم از فردی و اجتماعی تعبیرات مختلفی داریم كه بعضی هایش خیلی تقبیح شده است. درباره كارهایی می‌فرماید: « إِنَّهُ كانَ فَحِشةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سبِیلاً»1. از این تعبیرات داریم، اما من یادم نمی‏آید درباره هیچ كاری فرموده باشد، اگر ترك نكنید اعلان جنگ با خدا بدهید. نفرموده اگر زنا یا فسادهای دیگر ترك نكنید اعلان جنگ با خدا بدهید، اما در معامله ربا می‏فرماید: «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِی مِنَ الرِّبَوا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِینَ . فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسولِهِ وَ إِن تُبْتُمْ فَلَكمْ رُءُوس أَمْوَلِكمْ لا تَظلِمُونَ وَ لا تُظلَمُونَ»2 اگر بنا نیست بساط ربا را جمع كنید اعلان جنگ با خدا و پیغمبر بدهید. خیلی این تعبیر عجیبی است. هر چه فكر بكنیم درباره اهمیت این تعبیر كم است. آن وقت تعبیرات دیگری كه در روایات آمده درباره گناه ربا مثل این‌كه: یك درهم ربا چه آثار بدی دارد ، و این‌كه با چه گناهانی مقایسه شده بماند. همین تعبیر قرآن برای ما بس است. یك نكته جالبی كه درباره این موضوع است، غیر از این تهدید و این تعبیر شدید، اشاره به یك نكته‏ ای است كه در زبان اقتصاددانان زیاد گفته می‏شود كه آقا مثلاً حالا این بانكداری بدون ربایی كه شما طراحی كردید با بانك‏داری‌های دیگر چه فرقی می‏كند؟ یك اسمی فرق می‏كند، یك تغییر شكلی است؛ فرق‏های بسیار ناچیزی است، اینها اینقدر اهمیت ندارد كه درباره‏اش این همه تحقیقات انجام بگیرد، این همه بودجه‏ ها صرف بشود، این همه نیروی انسانی از حوزه‏ها و دانشگاه‏ها صرف بشود برای یك چیزهای جزئی كه حالا بگوییم اسمش عقود شرعیه هست یا نیست. اینها چه تفاوتی می‏كند؟ بالاخره وقتی سرمایه‏ای در اختیار كسی قرار می‏گیرد و مدتی از آن می‏گذرد، باید سرمایه یك بهره‏ای از این ببرد، حالا تحت هر عنوانی باشد. قرآن اشاره می‏كند به این مطلب كه كسانی كه چنین سخنی را می‏گویند اینها دركشان ناقص است، آفت‌زده است: « ذَلِك بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَوا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَوا»3. گفتند اصلاً بیع با ربا فرقی نمی‏كند؛ این چه اصراری است كه حالا ما باید بگوییم این اعلان جنگ با خداست، و آن یكی احیاناً ثواب هم دارد؟ اینها تفاوتی ندارد! چه هست این تفاوت؟ البته نظیرش در جاهای دیگر هم گفته می‏شود، اما در این جا به خصوص قرآن این را هم مطرح فرموده است. فرض كنید در مورد نكاح و زنا هم گفته می‏شود چه فرقی می‏كند دو نفر وقتی راضی باشند با هم معاشرت جنسی داشته باشند حالا یك «انكحت» بگویند یا نگویند، این چه قدر فرق می‏كند؟ اگر گفتند ثواب هم دارد، ملائكه هم می‏آیند آب غسلشان را به عرش می‏برند، اما اگر نگفتند باید بیاورند در جلوی مردم چوب و تازیانه‏شان بزنند، بعداً هم عذاب دردناك طولانی برایشان باشد؟ چقدر فرق یك كلمه است؟ این هم یك مطلبی است كه درباره بسیاری از احكام شرعی به خصوص در مورد ربا، قرآن این را نقل می‏كند: « الَّذِینَ یَأْكلُونَ الرِّبَوا لا یَقُومُونَ إِلا كَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطهُ الشیْطنُ مِنَ الْمَس ذَلِك بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَوا»4. برای ما طلبه ‏ها جای تحقیق دارد كه چرا اسلام به این مسائل اهمیت داده و قرآن به ذكرش، به طرح سؤال و شبهه‏اش این همه عنایت دارد. چرا درباره چیزهای دیگر نگفه است كه مثلاً گفتند « انما النكاح مثل السفاح» اما در خصوص ربا این را نقل می‏كند، مطرح می‏كند، و بعد می‏گوید اینها عقلشان آفت دارد كه این حرف‏ها را می‏زنند و مخبطند؟ اهتمام به این مسئله شوخی نیست. تفاوت ربا از غیر ربا به یك چیز ساده‏ای حل نمی‏شود. اینها فرق ماهوی دارند. در زندگی انسان اینها تأثیر جدی دارد ، فقط یك كلمه نیست، یك امضاء نیست. این هم یك نكته كه جا دارد كه محققین به آن توجه داشته باشند. البته طلبه‏ ها را عرض می‏كنم، اما محققین دانشگاهی وظیفه و رسالت دیگری در سایر جهات علمیش دارند. ما باید بیشتر به این چیزها اهمیت بدهیم.

نكته سوم این‌كه می‏دانید در ربا همیشه كم و بیش برای فرار از ربا به‌دنبال راه هایی گشته‌اند كه هدفی را كه از ربا دارند تحقق پیدا كند، ولی اسم و عنوان ربا را نداشته باشد كه اسمش حیله‏ های شرعی است؛ در كتابهای فقهی هم مطرح شده و از مراجع سؤال شده است؛ احیاناً به بعضی هایش هم در بعضی موارد اجازه داده شده است. بعضی از مراجع هم خیلی سخت مقاومت كردند، از جمله حضرت امام رضوان اللّه علیه ـ به خصوص از زمانی كه تركیه رفتند و آن جا فراغت بیشتری داشتند، نسبت به این مسئله خیلی حساسیت پیدا كردند و ایشان همه حیله‏های شرعی ربا را یك جا منع فرمودند، با اینكه قبل از تبعیدشان فی‌الجمله تمایلی به تجویز بعضی هایش داشتند. این مسئله‏ای است كه باز در قرآن خیلی مورد تأكید واقع شده كه با احكام خدا بازی نكنید؛ صرف اسم گذاری ماهیت چیزی را تغییر نمی‏دهد. اگر گناهی برای یك عملی ثابت شده با تغییر اسم عوض نمی‏شود. به طور كلی قرآن در این باره را با تفصیلاتی كه در قرآن راجع به كمتر داستانی دیده می‏شود یك داستان عظیمی نقل می‏كند و می‏خواهد نكته‏ای از آن بگیرد. این داستان، داستان اصحاب سبت است: « وَ سئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتی كانَت حَاضِرَةَ الْبَحْرِ…»5 داستان یك گروهی از بنی اسرائیل است كه كنار دریا زندگی می‏كردند و اینها راه معاششان از صید ماهی بود. بعد خود قرآن یك جزئیاتی از این نقل می‏كند كه خیلی جالب توجه است. می‏فرماید: «إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سبْتِهِمْ شرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسبِتُونَ»6 به دلائلی ـ حالا چه بوده، غیبی بوده یا طبیعی بوده، در اثر عادت بوده، یا هر چه بوده است ـ روزهای شنبه ماهی‏ها زیاد می‏آمدند كنار ساحل، صیدشان خیلی آسان بود: «تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً»، روزهای شنبه ماهی‏ها فراوان خیلی راحت می‏آمدند كنار ساحل و صید كردنشان آسان بود، «وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ»، روزهای دیگر غیر از شنبه كه سبت نمی‏گرفتند، تعطیلیشان نبود، ماهی‏ها هم نمی‏ آمدند. یعنی روزهایی كه آنها می‏خواستند و شرعاً برایشان صید كردن جایز بود نمی‌آمدند. می‏دانید در دین یهود روز شنبه مطلقا تعطیل و فعالیتهای اقتصادی و هر گونه فعالیت دیگری ممنوع است. من یادم است در شهرمان محله یهودی‏ها نزدیك محله ما بود. روز شنبه كه می‏شد مسلمانها غذا می پختند و برایشان ‏ می‏بردند. آنها حق نداشتند آتش روشن كنند، غذا بپزند، و صید و ذبح هم مطلقا ممنوع بود. همسایه‌‏ها برای اینكه می‏دیدند اینها با این مشكلاتی كه دارند گرسنه می‏مانند می‏رفتند برای آنها غذا می‏پختند كه رفع حاجتشان بشود. آنها شرعاً حق نداشتند روز شنبه حتی آتش روشن كنند. در خانه یهودی روز شنبه نباید دود بلند بشود. فعالیتهای اقتصادی و صید ماهی و ذبح حیوان هم روز شنبه ممنوع است. روز شنبه فقط روز عبادت است، باید بروند در كنیسه‌ها عبادت كنند. حالا قرآن نقل می‏كند كه روز شنبه كه می‏شد ماهی‏ها می‏آمدند، اینها حسرتش را می‏خوردند كه امروز ماهی‏ها زیاد آمده‌اند اما اجازه نداریم ما اینها را صید كنیم. یكشنبه كه می‏رفتند ماهی‏ نبود و باید به زحمت بروند یك صیدی پیدا كنند. گفتند این كه نمی‏شود، ما وضع اقتصادیمان به هم می‏خورد؛ اقتصاد ما وابسته است به صید ماهی ، این هم اگر ممنوع باشد ما دیگر چه خاكی به سر كنیم. باید یك فكری كرد. بالاخره نشستند و متفكرینشان راهی پیدا كردند و گفتند روز شنبه چاله هایی در كنار دریا و اطراف ساحل می‏كَنیم، روز شنبه آب باز می‏كنیم و ماهی هایی كه می‏آیندوارد این حوضچه‏ها می‏شوند بعد صیدشان نمی‏كنیم منتها راهشان را می‏بندیم كه بر نگردند، روز یكشنبه می‏رویم صید می‏كنیم. روز شنبه كه صید نكرده‌ایم. تورات هم كه به ما نگفته كه روز شنبه ماهی‏ها را در جایی راه ندهید، ما راه آب باز می‏كنیم آب خودش می‏آید، ماهی‏ها هم خودشان می‏آیند. منتها ما دیگر عصری جلوی آب را می‏بندیم ماهی‏ها برنگردند. یكشنبه می‏رویم صید می‌كنیم. من می‏خواهم سؤال بكنم از متفكرین اقتصادی كشورمان كه اگر ما جای این قوم بنی اسرائیل بودیم و چنین طرحی را اقتصاددانان ما مطرح می‏كردند می‏گفتیم خلاف شرع هست یا نه؟ چه دلیلی برای خلاف شرع داریم؟ صیدی نشده است ، صید روز شنبه حرام است كه آن را انجام نداده‌ایم ، پس هیچ اشكالی ندارد. اگر این كار را نكنند هم ضرر می‏خورد به جامعه و اقتصاد كشور . اگر صید نكنند زندگیشان نمی‏چرخد، گدا می‏شوند، دستشان را باید به این و آن دراز كنند. چه از این بهتر كه نه كار خلاف شرعی انجام بگیرد و منافع اینها هم تأمین ‏شود؟ آیا من و شما این راه را پیشنهاد یا تأیید می‏كردیم یا نه؟ با این تفكری كه امروز داریم و در جامعه‏مان اعمال می‏كنیم جوابش را هر كسی خودش بدهد. از قرآن استفاده می‏شود كه این قوم بنی اسرائیل نسبت به این پدیده سه دسته شدند: یك دسته رفتند مشغول شدند و گفتند عجب كار خوبی است، و همین راه را پیش گرفتند و مشغول شدند. روزهای شنبه آب می‏بستند به حوضچه‌‏ها، یكشنبه می‏رفتند صید می‌كردند. یك دسته در مقام نهی از منكر بر آمدند و گفتند این كار را نكنید، این بازی با حكم خداست، خدا شما را مجازات می‏كند، كلاه سر خدا نگذارید، این راه درستی نیست، دست بر دارید؛ به همان روزی كمی كه خدا روزهای یكشنبه نصیبتان می‏كند اكتفا كنید، خدا می‏تواند روزیتان را وسعت بدهد. دسته سوم بین بین بودند، نه خودشان صید می‏كردند و نه نهی از منكر می‏كردند و می‌گفتند ما چه كار داریم؟ ما خودمان كه صید نمی‏كنیم بگذار اینها هر كار می‏خواهند بكنند: «لِمَ تَعِظونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبهُمْ عَذَاباً شدِیدا»7. اصلاً شما چه كار دارید به آنها، ولشان كنید. قرآن می‏گوید یك روز صبح كه پا شدند فقط آن دسته‏ای كه نهی از منكر كرده بودند سالم ماندند، بقیه معذب شدند به عذاب مسخ. این داستان را چند جا قرآن اشاره كرده است: در سوره اعراف تفصیلاً بیان كرده است: «وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی كانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ …» اصحاب سبت كه چند جا در قرآن به آنها اشاره شده همین‏ها هستند. این یك حقیقت قرآنی است. با اینكه ظاهر عملی كه انجام دادند با موازین شرعی مخالفتی نداشت، اما روح كار همان بود. این بازی بود، كلك بود، حیله بود. كسانی كه این حیله را كردند و حتی كسانی كه خودشان نمی‏كردند اما بی تفاوت بودند و نهی از منكر هم نمی‏كردند، هر دو دسته معاقب شدند: « قُلْنَا لهَُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَسِئِینَ»8. این یك اصل قرآنی است كه ما نباید با دین خدا بازی كنیم. ممكن است در ظاهر یك كاری بكنیم، فرض كنید یك طرحی را پیشنهاد كنیم، مجلس هم تصویب كند، شورای نگهبان هم طبق آن چه روی كاغذ نوشته شده تأیید كند، اما آیا آن چه در بازار یا در بانكهای ما عمل می‏شود غیر از همان عمل رباست كه اسمش را عوض كردیم گذاشتیم عقود شرعیه؟ اگر یك نظر سنجی بشود، سؤالی بشود، یك تحقیق میدانی بشود از اینهایی كه می‏آیند وام می‏گیرند و بپرسند عقود شرعیه یعنی چه؟ شاید نود درصد از مراجعه كنندگان اصلاً ندانند عقود شرعیه یعنی چه. وقتی وام می‏خواهند یك صورت قراردادی می‏گذارند جلویشان می‏گویند این را امضاء كن برو آن جا وام بگیر. آیا با این ماهیت ربا عوض شد؟ اسمش این است كه مضاربه است، مضارعه است، مساقات است، مشاركت است، و چیزهایی از این قبیل، و به خاطر اینكه با ربا فرق كند با یك حیله هایی مثل شرط ضمن عقد واجب لازم دیگری چنین و چنان می‏شود، یا كسی ضررش را ضمانت می‏كند و الی آخر. فرض كنید اینها اگر به صورتی صحیح انجام بگیرد، و طرفین توجه داشته باشند، و قصد انشاء بكنند، و بدانند اصلاً دارند چه كار می‏كنند، صحیح باشد. اما آن چه عمل می‏شود غیر از این است. مشتری نه قصد انشائش را می‏داند نه قصد ضمانتش را و نه اصلاً می‌داند چه معامله‏ای می‏كند؛ او فقط وام می‏خواهد. آیا این شبیه كار اصحاب سبت نیست؟! نكته سوم این كه تمام متخصصین اقتصاد عالم روی این مسئه تأكید كرده‌اند كه نرخ بهره بالا به اقتصاد كشور ضرر می‏زند، اشتغال را كم می‏كند، رونق اقتصادی را كم می‏كند، تورم ایجاد می‏كند، و الی آخر. حالا ما خیلی به تحقیقات علمی هم كاری نداشته باشیم و از فرمول‏های علمیش سردرنیاوریم، و با صرف نظر از مسائل شرعی، اگر كسی یك پولی داشته باشد می‏خواهد برود یك كار تولیدی انجام بدهد، فرض كنید بنگاه مرغداری درست كند یا یك كارخانه تأسیس كند. وقتی بخواهد وارد بشود می‏بیند برای اینكه حتی یك پروانه‏اش را بگیرد یك سال باید بدود از آن اداره به آن اداره از این به آن. در هر مرحله‏ای هم گاهی احیاناً باید زیر میزی هم بپردازد. تازه وقتی پروانه گرفت مواجه می‏شود با كارگرهایی كه قانون كار به اینها حقوقی داده، و اگر بیكار بشوند باید حقوقشان را بپردازد و بیمه‏شان كند و الی اخر. اگر یك كارگری تخلف بكند، حق اخراجش را ندارد و مشكلات دیگری از این قبیل. بالاخر آخرش فرض كنید پارچه‏ای تولید كرد با طرح و رنگ و نقشه زیبا . فردا پارچه قاچاق از چین و اندونزی وارد می‌كنند می‌زنند تو سر جنس‏های او. سودی كه نكرده هیچ، احیاناً ضرر هم كرده است. این كم اتفاق نمی‏افتد. بعد از آن دوندگی‌ها ،چند ساعت برود تو صف معطل شودإ به این بگوید، به آن التماس كند، به این زیر میزی بدهد، تازه بعدش معلوم نیست چند درصد سود داشته باشد. اما اگر بگذارد توی بانك، بیست و پنج درصد، سی درصد راحت و آسوده سود می‏گیرد ، كدام عاقلی می‏رود این زحمتها را بكشد برود دنبال كار تولیدی، مگر عشقی داشته باشد، والا فكر پول در آوردن باعث این نمی‏شود آدم این كارها را بكند، مخصوصاً اگر بخواهد كار اقتصادی سالمی بكند كه توی آن كلك نباشد، دزدی نباشد، حق دیگران را نخورد. آخرش آیا ده درصد سود بكند یا نكند. اما این جا سودها راحت به بیست و پنج درصد نرخ بازار، سی درصد، و گاهی تا سی و پنج درصد هم می‏رسد. اما اگر نرخ بهره بانكی مثل بسیاری از كشورهای پیشرفته دنیا یك درصد باشد چه می‌شود؟ شنیده‌ام بعضی جاها حتی نرخ بهره‏شان منفی است و می‏گویند اگر می‏خواهید پولتان را نگه داریم باید چیزی هم بدهید تا پولتان را نگه داریم. آن وقت شخص مجبور است پولش را بیندازد توی فعالیت اقتصادی تولیدی تا درآمدی داشته باشد و خودش هم سهمی از آن درامد ببرد. اینها خیلی تحقیقات علمی نمی‏خواهد كه وقتی نرخ بهره بانكی بالا باشد چه تأثیری در اقتصاد دارد. یك مسئله‏ای كه بعضی آقایان مطرح می‏كنند این است كه چون ما نرخ تورمان بالاست، اسمش این است كه مثلاً بیست و پنج درصد سود است، ولی این در واقع پنج درصد است، بقیه‏اش تورم است. از آن طرف سؤال می‏شود تورم از كجا بوجود می‏آید؟ یكی از عوامل تورم همین فعالیتهای حساب نشده بانكی شماست. همین هاست كه موجب این تورم‏ها می‏شود و اشتغالها كم می‏شود. به هرحال، یك رابطه زیكزاك و دور و تسلسل بین تورم و نرخ بهره برقرار است. بنده تخصصی در این زمینه ندارم، ولی این مطالب یقینی است و هیچ كدامش جای شك ندارد. وجود ربا در كشور، حرمت شدید ربا از طرف قرآن با تعبیر اعلان جنگ با خدا، منع هر گونه حیله و این كه كسانی كه اهل حیله باشند خدا آنها را به صورت میمون مسخ می‏كند (حالا یك زمان به آن شكل است، و در آخر الزمان شاید جور دیگری باشد مثل ذلتی كه انسان در مقابل سایر كشورها پیدا می‏كند، اختلافات داخلی كه پیدا می‏شود: «یَلْبِسكُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضكم بَأْس بَعْض»9، نا امنی هایی كه پیدا می‏شود، و چیزهای دیگر.) به هرحال از نظر قرآن مسئله حیله و كلاه شرعی درست كردن بسیار مذموم است.

سوم اینكه نرخ بهره بالا به تصدیق همه اقتصاددانان عالم برای هر اقتصادی مضر است. اینها مشكلات ماست، حالا چه كار باید كرد؟ بدون شك برای اینها راه‏های علمی وجود دارد. برای چیزهایی كه كسانی فكر می‏كردند محال است، گشتند راه‏های ممكن پیدا كردند. اگر درست دقت بكنیم در مبانی اسلامی و در نظام اقتصادی اسلامی كه توأم است با سایر نظام هایش، ما معتقدیم اسلام هیچ وقت به بن بست نمی‏رسد. البته این را فراموش نكنیم كه در صورتی كه سیستم كلی فاسد باشد، هیچ وقت یك سیستم جزئی و یك پاره‌سیستم نمی‏تواند نقش خودش را درست ایفا بكند. وقتی قوه قضائیه كار خودش را درست انجام ندهد، قوه قانون گذاری كار خودش را درست انجام ندهد، و فقط ما بخواهیم با تحریم ربا مسئله اقتصاد كشور، و مفاسد اقتصادی را حل كنیم البته به جایی نمی‏رسیم. هماهنگی بین این قوا و داشتن یك استراتژی كلی در كلان كشور ضرورت دارد برای اینكه این مفاسد رفع بشود، والا با اصلاح یك پاره سیستم هیچ وقت مشكلات كلی حل نخواهد شد. ولی بنا شد كه ما به عنوان جزئی از پیكره كل نظام، نقش خودمان را ایفا كنیم. اقلاً تئوریش را بیان كنیم، و بگردیم راه علمی پیدا كنیم. البته می‏دانیم كه مراكز پژوهشی و تحقیق در همه مسائل و از جمله مسائل اقتصادی و مسائل پول و بانك وجود دارد، بودجه هایی برای این كار گذاشته می‏شود، و نیروهایی صرف می‏شود. اما آن‌چه بنده از محصول این كارها اطلاع دارم این است كه درصدد توجیه نظام موجودند و نه یك فكر اصیلی برای تغییر بنیادی در نظام اقتصادی. همه سعی‏ها این است كه بالاخره با تغییر فرمول‏ها و یا عناوین و اسم‏ها باز آن چه را می‏گذرد به یك صورتی تصحیح كنیم. نهایت چیزی كه دولت جدید وعده داده این است كه سعی كند نرخ تسهیلات بانكی را سعی كند انشاءاللّه یك رقمی كند. این دیگر نهایت چیزی است كه به ما وعده داده‌اند كه اگر سود چهارده درصد است بشود نه درصد، آن وقت مسئله ربا حل شده است! بنده به عنوان پیشنهاد خدمت مسئولینی كه علاقه دارند عرض می‏كنم كه یك اقدام قاطعانه ‏تر، صریح‏تر، و صادقانه‏ تر برای تحقیقات در مسائل اقتصادی را سامان دهند. با همكاری متخصصین و پژوهشگران اقتصاد اسلامی ـ كه الحمدللّه در سالهای اخیر نسبت به گذشته كم نیستند ـ یك فعالیت مشترك پژوهشی را پی ریزی كنند و انتظار هم نداشته باشند بعد از یك ماه یا شش ماه یا یك سال نتیجه‏ اش حتماً بدست بیاید. مگر پژوهشهایی كه در زمینه ‏های دیگر انجام می‏گیرد در این زمان‏های كوتاه پاسخ می‏دهد؟ امروز ما فعالیتهایی كه در زمینه‏ های صنعتی، علمی، و تكنولوژی داریم تحقیقاتشان بیش از بیست سال پیش‏تر شروع شده و حالا دارد اندك اندك ثمر میدهد. نباید در صرف بودجه و امكانات و نیروهای انسانی برای تحقیق در مسائل علوم انسانی و از جمله مسائل اقتصادی بخل بورزیم و تنگ نظری كنیم، یا بگوییم چون فلان گروهی مشغول شدند و چندان تأثیری نداشت پس فایده ندارد. تحقیقات علمی كه به قول آن آقا، خم رنگرزی نیست. مدتها طول می‏كشد، باید مدیریت بشود، برنامه ‏ریزی بشود، زحماتی كشیده بشود، كسانی شبانه روز وقت صرف بكنند، ارتباط پیدا كنند با مراكز علمی اقتصادی دنیای اسلامی و غیر اسلامی تا بتوانند یك طرح جدیدی كه هم قابل عمل باشد و هم موافق موازین اسلامی باشد تدریجاً تهیه كنند. تأكید بنده این است كه كسانی كه مسئولیتی دارند در این جهت كوتاهی نكنند، و تأكیدم به برادران عزیز هم‌لباس و هم‌كار خودم هم این است كه منتظر كمك‏های دیگران نباشید. با همان اندك امكانات بسیار جزئی كه در اختیارتان هست سعی كنید، برای خدا كار كنید، كه انشاءاللّه پاداش شما به عهده خدا و به دست مبارك امام زمان صلوات اللّه علیه به شما خواهد رسید.

1 نساء / 22؛ زیرا این كاری است زشت و مبغوض (خدا) و بد راه و رسمی است.

2 بقره / 279؛ ای كسانی كه ایمان آورده‏اید، از خدا بترسید و زیادی ربا را رها كنید اگر به راستی اهل ایمانید. پس اگر ترك ربا نكردید آگاه باشید كه به جنگ خدا و رسول او برخاسته‏اید. 3 بقره / 275؛ و آنان بدین سبب در این عمل زشت افتند كه گویند فرقی بین تجارت و ربا نیست؛حال آنكه خدا تجارت را حلال و ربا را حرام كرده. 4 بقره / 275؛ آن كسانی كه ربا خورند (از قبر در قیامت) برنخیزند جز به مانند آن كه به وسوسه شیطان مخبّط و دیوانه شده. و آنان بدین سبب در این عمل زشت افتند كه گویند فرقی بین تجارت و ربا نیست؛ 5 اعراف / 163؛ و (ای رسول ما) بنی اسرائیل را از آن قریه كه در ساحل دریا بود… 6 همان؛ آن‏گاه كه (برای امتحان) به روز شنبه ماهیان در مشارع پیرامون دریا پدیدار شده و در غیر آن روز اصلا پدید نمی‏آمدند. 7 اعراف / 164؛ چرا قومی را كه از جانب خدا به هلاك و یا به عذاب سخت محكومند باز موعظه می‏كنید؟ 8 اعراف / 165؛ به آنها گفتیم به شكل بوزینه شوید و بسی دور و بازمانده از رحمت خدا باشید. 9 انعام / 65؛ شما را به اختلاف كلمه و پراكندگی درافكند و بعضی را به عذاب بعضی گرفتار كند.

منبع: پایگاه خبری تحلیل598