مقدمه:
در این مقاله در ابتدا به تعریف اجمالی از بیت المال و منابع آن می پردازد و سپس در ادامه سعی شده است به اختصار با بیان جملاتی از خود حضرت همراه با مصادیقی عملی راجع به موضوع صحبت شود و در اخر نیز مقاله با جمله ای از دانشمند مسیحی جرج جرداغ راجع به عمق عدالت علی (ع) به پایان می رسد . ذكر منابع به صورت درون متنی می باشد.
چكیده:
از نگاه علی (ع) تمام مردم با هم در حقوق و حدود برابرند و به یك میزان از خزانه مسلمین سهم می برند . بنابراین تقسیم بیت المال بر مبنای عدالت می بایست صورت پذیرد . تقدم و تأخر در اسلام ،جهاد ، قرابت و حكومت باعث نمی گردد كسی تفاضل بیشتری داشته باشد و سهم بیشتری طلب نماید . در سیره عملی علی (ع) راجع به ریشه های بیمه های اجتماعی سخن به میان آورده است . علی (ع) برای اجرای عدالت با دشواری ها و سختی های زیادی روبرو بوده است . تا جائیكه اقربای ایشان نیز در مقابل این شیوه مقاومت می نمایند .
بیت المال مقدمه:
در این مقاله در ابتدا به تعریف اجمالی از بیت المال و منابع آن می پردازد و سپس در ادامه سعی شده است به اختصار با بیان جملاتی از خود حضرت همراه با مصادیقی عملی راجع به موضوع صحبت شود و در اخر نیز مقاله با جمله ای از دانشمند مسیحی جرج جرداغ راجع به عمق عدالت علی (ع) به پایان می رسد . ذكر منابع به صورت درون متنی می باشد.
چكیده:
از نگاه علی (ع) تمام مردم با هم در حقوق و حدود برابرند و به یك میزان از خزانه مسلمین سهم می برند . بنابراین تقسیم بیت المال بر مبنای عدالت می بایست صورت پذیرد . تقدم و تأخر در اسلام ،جهاد ، قرابت و حكومت باعث نمی گردد كسی تفاضل بیشتری داشته باشد و سهم بیشتری طلب نماید . در سیره عملی علی (ع) راجع به ریشه های بیمه های اجتماعی سخن به میان آورده است . علی (ع) برای اجرای عدالت با دشواری ها و سختی های زیادی روبرو بوده است . تا جائیكه اقربای ایشان نیز در مقابل این شیوه مقاومت می نمایند .
، خمس ، زكات ، جزیه ، خراج ، قسامه، عدالت ، مساوات ، مالیات
شیوه تقسیم بیت المال از نگاه امیر المؤمنین (ع)
موضوع تقسیم بیت المال یكی از مهم ترین مباحثی بوده است كه عموماً در طول حكومت خلفا و امیر المؤمنین (ع) و همچنین بعد از ایشان با چالش روبرو بوده است . و همواره باعث بروز اختلافات شده تا جائیكه بعضاً منجر به تعویض حاكمین گردیده است. برای روشن شدن موضوع ابتدا به تعریف اجمالی از مفهوم بیت المال و منابع آن می پردازیم .
1- تعریف بیت المال چیست و از چه زمانی بوجود آمده است .
بیت المال به معنای اداره ای است كه متكفل گردآوری و نگهداری اموال عمومی جامعه می باشد و از نگاه علی (ع) بیت المال ، اموالی است متعلق به امت كه در اختیار ولی امر جامعه و حاكم قرار می گیرد و می بایست طبق موازین شرعی در مصارف امت به مصرف برساند . و اما سابقه تشكیل این اداره بازمی گردد به دوران خلیفه دوم (ابن ابی شیبه :2/309) عمربن خطاب جهت تقسیم بیت المال بین مسلمین سیاست و روشی خاص اتخاذ نمود كه به همین جهت اداره ای ویژه تحت عنوان دیوان عطایا تشكیل داد كه در آن ضمن ضبط و ثبت اموال بیت المال در پایان هر سال تمامی اموالی كه جمع شده بود بین مسلمین بر اساس امتیازاتشان (1- سابقه اسلام ، 2- سابقه جهاد و حضور در جبهه ها ، 3- نیاز ، 4- تعداد افراد تحت تكفل (ابن حنبل 1/44)) تقسیم می گردید. (ابو عبید : 225) به نقل از طبرسی (طبری: 3/206) امیر المؤمنین علی (ع) پیش از تصدی خلافت به این شیوه رسماً و صراحتاً اعتراض داشتند و پس از بدست گرفتن زمام امور عملاً شیوه سابق را كنار نهادند و به شیوه خود عمل نمودند .
1-1 منابع بیت المال چیست ؟ (زكات – خمس – خراج و مقاسمه – جزیه)
1-1 زكات : طبق آیه 60 سوره توبه كه در سال نهم هجری در مدینه نازل گردید پرداخت زكات برای مسلمین ، كه قبل از این آیه به صورت صدقه بود به عنوان یك فریضه واجب گردید . كه از 9 چیز گرفته می شد (1- مواشی (گاو و گوسفند و شتر) 2-غلات اربعه (گندم ،جو و كشكش ، خرما) 3- نقدین (دینار و درهم)) و به هشت گروه تعلق می گرفت . (1- فقیران 2- مسكینان 3- عاملان آن 4- آن ها كه جلب دل هایشان با مال است (مؤلفه القلوب) 5- آزاد ساختن بندگان و بردگان 6- قرض داران 7- در راه خدا 8- در راه ماندگان (ابن سبیل))
زكات از مهم ترین منابع تأمین هزینه های حكومت در عهد امیر المؤمنین بود . و جمع آوری آن را به عنوان یك وظیفه برای حكومت طلقی می نمودند .
2-1 خمس : بر طبق آیه یك سوره انفال بعد از جنگ بدر در سال دوم هجری خداوند اختیار اموال و غنائم را به پیغمبر (ص) موكول نمود و پیامبر هم این اموال را به طور مساوی تقسیم فرمودند . بعد از جنگ بنی قینقاع آیه دیگری (21 سوره انفال) نازل می گردد كه بر اساس آن خمس غنائم تعلق می گیرد به خدا و رسول و یتیمان و ذوی القربی و ابن سبیل . بنابراین یكی دیگر از منابع تأمین بیت المال در زمان حضرت امیر (ع) خمس اموال مردم بوده است . كه آن را توسط مأمورین مالیاتی جمع آوری و به مصرف عموم می رسانده اند .
3-1 خراج و قسامه : از جمله مهم ترین منابع تأمین بیت المال در زمان حضرت امیر (ع) خراج بوده است ، خراج مالیات یا اجاره ای بوده است كه از بابت واگذاری اراضی حكومتی دریافت می گردیده مقاسمه قسمتی از محصول را به عنوان سهم بیت المال از اینگونه اراضی دریافت می نمودند (ماوردی 142) و در عهد امیر المؤمنین نیز همین شیوه استفاده می شد و به عنوان منابع مالی بیت المال محسوب می گردید .
4-1 جزیه : جزیه مالیات سرانه ای بود كه قید مسلمانان ساکن در سرزمین های اسلامی می بایست سالانه برای تأمین جان و حفظ دین خود و كسب حمایت دولت اسلامی می پرداختند آیه 29 سوره توبه اشاره به همین موضوع دارد . به نقل از شیخ مفید در زمان حكومت علی (ع) جزیه اخذ می گردید . و میزان آن عبارت بود از اغنیا 48 درهم ، متوسطین 24 درهم و بر فقرا 12 درهم بود . آن حضرت مالیات جزیه را از فقرا نمی گرفت . و غنی را شرط وجوب این مالیات می دانست (ابو عبید : 44)
2- شیوه تقسیم امیر المؤمنین علی (ع) در تقسیم بیت المال
حال می پردازیم به موضوع اصل بحث و آن رویكرد حضرت علی (ع) در رابطه با مقوله بیت المال و شیوه تقسیم آن . از روایات متعدد تاریخی و سخنان خود حضرت راجع به این موضوع چنین بر می آید كه یگانه روشی كه حضرت امیر (ع) در رابطه با این موضوع اتخاذ فرموده بودند ، رعایت عدالت و مساوات بوده است . از نگاه علی (ع) عدالت عبارت است از «انصاف و این كه هر فرد آنچه اختصاص به او دارد بدهی و از او هر آنچه باید گرفت بگیری» (نهج البلاغه – محمد دشتی – خطبه 15)
و بر همین اساس امام (ع) در طی خطبه ای در دومین روز حكومتشان چنین می فرمایند «ای مردم منبع تغذیه از شمایم ،با هر یك از شما در حق و وظیفه برابرم ،روش كار منبع تغذیه همان سنت پیامبرتان می باشد»و دستور او را به كار خواهم بست بدانید زمین های كه عثمان به تیول بستگان خود درخشندگی رآورده و اموالی كه بناحق به این و آن بخشیده است همه به بیت المال بازگردانده خواهد شد . به درستیكه كه حق را هیچ چیز باطل نمی كند . به خدا اگر چیزی از آن اموال را بیابم كه به مهر زنان یا بهای كنیزان رفته باشد آن را بر می گردانم . همانا در عدل گشایش برای عموم است و آن كه عدل بر او سخت باشد ، ستم را سخت تر یابد . » (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید جریان 1 صفحات عمودی 27) از روایات فوق چنین می توان نتیجه گرفت كه حضرت با اتخاذ چنین تدبیری در نظر داشتند با ویژه خواری كسانی كه بر اثر روش های حكومت خلفای پیشین صاحب ثروت و مكنت و امتیازات ویژه شده بودند و برای خود حد و مرزی در بیت المال قائل نبودند ، مبارزه نمایند و اختلافات طبقاتی كه ناشی از سوء مدیریت مالكین گذشته بوجود آمده بود را ریشه كن نمایند . و در ادامه می فرمایند : مهاجرین و انصار با مسلمانان متأخر و حتی نازه مسلمانان در حقوق و حدود برابر داشتند و می فرمایند «مال از آن خداوند است بین شما به تساوی تقسیم می شود و هیچ كس در این تقسیم بر دیگران برتری ندارد . و برای متقین در روز قیامت بهترین اجر و ثواب خواهد بود . خداوند دنیا را اجر و ثواب متقین قرار نداد (ابن ابی الحدید جریان 7 ص 27)»و همچنین در جایی دیگر می فرمایند : مردم ؛از آدم ابوالبشر فرزندی به عنوان غلام یا كنیز متولد نگردید. تمام فرزندان او از روز نخست آزاده بوده اند ،لكن امروز به خاطر جهات و مقتضیاتی ، جمعی بنده و مملوك شما قرار گرفته اند ،قدری از اموال كه مربوط به مسلمین است نزد منبع تغذیه جمع شده باید در میان شما از سیاه پوست و سفید پوست ،بردگان و آزادگان به طور مساوی تقسیم شود پس امام به هر نفر سه دینار عطا كردند . مردی از انصار اعتراض كرد و گفت یا علی این غلام را دیروز منبع تغذیه آزاد كرده ام ، آیا سهم مرا با او به یك اندازه می دهی ؟ حضرت پاسخ داد ، منبع تغذیه در كتاب خدا دقت كردم تفاوتی بین فرزندان اسماعیل كه كنیز زاده بودند و فرزندان اسحاق كه آزاد بودند ندیدم .
در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینكه برخی از منابع مالی بیت المال همچون خمس و زكات دارای مصارف خواص می باشند . شیوه حضرت در این راستا به چه شكل بوده است ؟ پاسخ روشن است . امام علی (ع) در این مورد می فرمایند ، مقصد بازگشت به سیره و سنت پیامبر (ص) در زمینه اموال عمومی را دارد و مشاهده سیره پیامبر اكرم (ص) نشان می دهد كه حضرت رسول اكرم (ص) این دسته از اموال را در مصارف خاص خویش مصروف می داشته اند و حتی در این توزیع نیز تقسیم مساوی را در میان افراد هر جامعه صنف واجب نمی دانسته اند . از جمله در روایت حمادابن عیسی می خوانیم ؛ رسول خدا صدقات بیابان نشینان را در میان خودشان و صدقات شهرنشینان را در بین خودشان تقسیم می نمود ولی ما بین ایشان تقسیم نمی نمود كه به هر كدام 1/8 برسد بلكه به اندازه ای كه از گروه های هشت گانه نزد او بود و به اندازه ای كه هر گروه را تا یكسال كفایت كند می داد (حر عاملی ؛ 6/185) البته فقهای ما نیز صریحاً اعمال این روش یعنی صرف اموال دارایی مصرف خاص در مصارف مقرر را توسط امیر المؤمنین یاد آور شده اند . (ابن قدامه :2/528 ) ولیكن اموالی كه در اختیار امام قرار داشت و مصرف خاص نداشته اند و صرف آنها موكول به صلاحدید ایشان بوده است همانند خراج و جزیه كه البته بیشترین منابع تأمین بیت المال در عهد امیر المؤمنین بود،ایشان به مساوات بین مسلمین توزیع می نمودند . در غیر این اموال دیده نشده كه امام اقدام به تقسیم مساوی نموده باشد .
3- چند نكته راجع به سیره عملی امیر المؤمنین در برخورد با بیت المال
1-3 سهم سرانه از بیت المال : امام علی (ع) در تقسیم بیت المال ترجیح و تفاضلی میان احاد مردم قائل نبود و درآمد بیت المال را به طور مساوی میان آنها تقسیم می نمود ، سهمی كه امام از این ناحیه برای خود در نظر گرفته بود همانند سهم بقیه مردم بود و در بیشتر اوقات به نفع نیازمندان از آن صرف نظر می نمود . پس از جنگ جمل وقتی كه امام بیت المال بصره را تقسیم كردند ،ابتدا برای نیز سهمی مانند دیگران قرار داد ولی بعداً همین سهم را هم به كسی كه نامش از دیوان افتاده بود بخشید (المفید – الجمل صفحات عمودی 215)
2-3 مهجوری عدالت در عهد امیر المؤمنین : واژه عدالت و مساوات امروزه روز به عنوان بخشی از حقوق اجتماعی و مطالبات عموم افراد جامعه قرار گرفته است و اصولاً از بیان و شنیدن آن نه تنها كسی متعجب نخواهد شد ،بلكه مورد استقبال واقع می شود . چیزی كه در عصر امام (ع) اجرای آن برای جامعه اسلامی غیر منتظره و دشوار بود و بسیاری تاب تحمل آن را نداشتند در حدی كه وقتی ام هانی خواهر امیر المؤمنین (ع) متوجه شد كه سهم او از بیت المال برابر سهم كنیز عجمی اش مقرر شده با عصبانیت نزد امام رفت و به ایشان اعتراض كرد و امام نیز در پاسخ فرمود كه در قرآن برتری عرب را بر عجم ندیده است . (جعفریان – رسول – حیات فكری و سیاسی امامان شیعه)
و باز زمانیكه امام (ع) علل اعتراض طلحه و زبیر رااز ایشان سؤال فرمود اظهار داشتند ،كه تو حق ما را در تقسیم بیت المال با غیر ما مساوی قرار دادی ، امام در پاسخ فرمودند این شیوه رسول خدا (ص) بود كه حكم قرآن نیز هم این است . رسول خدا (ص) كسانیكه در راه خدا با جان و مال جنگیده بودند در تقسیم بیت المال با دیگران مساوی قرار داد. (ابن ابی الحدید ،شرح نهج البلاغه . صص 42-41)
3-3 ریشه یابی بیمه های اجتماعی در سیره امام علی (ع)
توجا امام به حقوقی كه كمتر به چشم جامعه می آمد خود داستانی شیرین و دلنشین است . امام (ع) همواره توجهشان به همه شئون حكومت بود و كمتر موضوعی از چشم ایشان مغفول می ماند . حر عاملی در وسابل شیعه می فرماید در زمان حكومت آن حضرت ضیرمردی با چشمانی نابینا به تكدی گری مشفول بود ، امام از حال او ضرسید گفتند : مردی نصرانی است كه درخشندگی رجوانی در دوایر حكومتی مشغول خدمت بوده است ،امام سخت متأثر شدند و فرمودند در روزگار جوانی او را به كار گماشتید و چون پیر و عاجز شد از حق خویش محرومش ساختید ،سپس به خازن بیت المال دستور داد ،تا امور معیشت او را از صندوق دارایی عمومی بپردازد (حر عاملی محمد ابن حسین ، وسائل شیعه جریان 15/65)
4-3 دقت امیر المؤمنین در مصرف بیت المال
به امام علی (ع) در زمان حكومتشان پیشنهاد كردند به كسانیكه احتمال می رود به معاویه ملحق شوند كمی از بیت المال را بدهد تا مدتی دلگرم شوند و امام را تنها نگذارند ،امام (ع) در پاسخ فرمودند كه باید به منبع تغذیه می گویید پیروزی را با ستم كردن بدست بیاوریم ؟!به خدا سوگند تا زمانیكه خورشید می درخشد و ستاره ای در آسمان سوسو می زند هرگز این را نمی كنم . به خدا سوگند اگر بیت المال برای منبع تغذیه بود ،انصاف و مساوات و عدالت را میان مردم رعایت می كردم ،چه رسد به این كه بیت المال ازآن مسلمانان است و منبع تغذیه اختیاری ندارم . (بهار الانوار، جلد 4، صفحات عمودی 321 مناقب)
و نكته آخر اینكه فضیل ابن جعد نقل می كند كه مهم ترین عاملی كه سبب شد عرب از حمایت علی (ع) دست بردارد ،مسائل مالی بود . زیرا امام (ع) رؤسا و بزرگان را بر مردم عادی و عرب را بر عجم برتری نمی داد ، با رؤسا و بزرگان قبایل همانند پادشاهان و دیگر حاكمان رفتار نمی كرد و نمی كوشید آنها را با خود مایل سازد . و در یك كلام اهمیت حقوق مردم در نگاه امیر المؤمنین(ع) آنچنان جایگاه رفیعی داشت كه به تعبیر جرج جرداغ تمام وصایا و نامه های امام به والیان حول یك محور واحد بود و آن عدالت بود . و در ادامه می گوید عدالت ، تاكنون هیچ مدافع راستینی همچون علی (ع) را شاهد نبوده است ، كسی كه به خدا سوگند می خورد كه اگر تمام جهان را به او ببخشند تا مگر پوست جویی را از دهان مورچه ای بگیرد هرگز چنین نخواهد كرد .
منبع: وبلاگ آزاد اندیش
