درس‌هایی از مکتب اسلام ـ شمارۀ۳۱۹ ، آذر ۱۳۶۶
مکتب اخلاقی اسلام
رباخواری از دیدگاه احادیث
حسین حقانی زنجانی
شکی در این نیست که عمل ناپسند رباخواری با توجه به کتاب و سنت و اجماع مسلمین حرام بوده و در میان همه مسلمانان جهان عملی خلاف و ناروا و مبغوض نزد پیامبر و ائمه ( ع ) و نزد خداوند می‌باشد و حتی امام در تحریر الوسیله ج ۱ / ۵۳۶ درباب ربا می‌فرماید : « لا ٰ یَبُعُدُ کُوُنه ٰ ا مِنْ ضَرُوریّاتِ الّدینِ وَ هُوَ مِنَ الْکَب ٰ ائِرَ الْعِظَام ” بلکه بعید نیست که حرمت آن از ضروریات اسلام باشد و آن از گناهان بزرگ محسوب می‌شود ….” و اخبار کثیری نیز از ائمه هدی در این خصوص وارد شده است و امام چند روایت از آنها را در تحریر الوسیله ذکر می‌کند : امام صادق ( ع ) فرمود : دِرْهَمُ رِباً عِنْدَاللهِ اَشَدُّ مِنْ سَبعینَ زِیْنهً کُلَه ٰ ا بِذ ٰ اتِ مَحْرَمٍ ”
« گناه یک درهم ربا نزد خداوند شدیدتر است از گناه هفتاد زنا که انسان با محارم خویش انجام داده باشد .
امام صادق ( ع ) برای تصویر اهمیت رباخواری برای جامعۀ مسلمین و بجهت ایجاد رخنۀ عظیم در سیستم اقتصادی متعادل اسلام ، ربا را به یک عمل شنیع تنفرآور تشبیه کرده است که زشتی آن را همۀ انسانها که دارای هر عقیده‌ای باشند قبول دارند تا بدینوسیله عمق زشتی و مراتب عمیق ناپسندی آن را مجسم سازد
۵۲
رسول اکرم ( ص ) ضمن وصیت خویش به علی ( ع ) فرمود : ” ی ٰ ا عَلیُّ ، اَلرِّب ٰ ا سَبْعُونَ جُزْءً فَاَیْسَرُه ٰ ا مِثْلُ اَنْ یَنْکِحَ الْرِّجُلُ اُمِّهُ فی‌بَیْتِ اللهِ الْحَر ٰ امِ (۱)
« ای علی ، ربا هفتاد جزء دارد و آسان‌ترین آنها ، این است که مرد در کنار خانه خدا نعوذ بالله با مادر خویش زنا کند ” یعنی همانطور که این عمل ، بسیار زشت و نکوهیده‌ای است که طبع هیچ انسانی آن را نمی‌پذیرد و از آن تنفر دارد مضار و زیانهای ربا نیز چنین آثار ویران‌کنندۀ اقتصادی در نظام اقتصادی اسلام دارد و جامعه را بدو قطب سرمایه‌داری و فقر و ناداری تقسیم می‌کند . باز رسول خدا فرمود : ” مَنْ ا ٰ کَلَ الرِّب ٰ ا مَلَاء اللهُ بَطْنَهُ مِنْ ن ٰ ارَ جَهَنَمِّ بِقَدَر م ٰ ا اَکَلَ ” ” کسیکه ربا بخورد خداوند ، شکم او را از آتش جهنم باندازه‌ایکه ربا خورده است پر میسازد ” رسول خدا فرمود :”…. و اِنْ أکَتَسبَ مِنَهُ م ٰ الاً لَمْ یَقْبَل اللهُ مِنْهُ شَیئاً مِنْ عَمَلِهِ وَ لَمْ یَزَلْ فی‌لَعْنَهِ‌اللهِ وَ الْمَلائِکَه م ٰ اک ٰ انَ عِنْدَهُ قِیر ٰ اطُ و ٰ احِدُ ” ” اگر از ربا ، مالی بدست آورده باشد خداوند هیچ یک از اعمال او را قبول نمی‌کند و همواره مورد لعنت خدا و فرشتگانش می‌باشند . مادامیکه یک قیراط از آن نزد رباخوار وجود دارد ”
در روایتی دیگر علی ( ع ) از پیامبر گرامی اسلام نقل کرده است :
« لَعَنَ رَسُولُ اللهِ آکِلَ الرِّب ٰ ا وَ مَوکِلهُ وَ ب ٰ ایِعَهُ وَ مُشْتَریهِ وَ ک ٰ اتِبِهِ وَ ش ٰ اهَدَیْهِ ” (۲)” رسول خدا ، رباخورنده و خوراننده و خریدار و فروشنده و نویسنده و دو شاهد برآن را لعنت فرموده است ” اشاره به اینکه وظیفه دیگران است که نه تنها کمکی به رباخوار ننمایند بلکه او را از این عمل زشت منع کنند و حتی نویسنده و شاهد براین عمل نکوهیده نیز نباشند آری این است نظر عمیق اسلام در رباخواری و ترک آن در جامعه مسلمین و از برخی از روایات استفاده می‌شود که ربا از مسلمات قوانین اسلام بشمار میرود بطوریکه منکر آن مرتد بوده مرتکب گناه بزرگی گردیده است و فقهاء نیز طبق این روایات فتوا داده‌اند چنانچه امام در تحریر الوسیله
۵۳
چنین مطلبی فرموده‌اند . « عَنْ اِبْنِ بُکَیْرٍ ق ٰ الَ بَلَغَ اَب ٰ اعَبْدِالله ( ع ) عَنْ رَجُلٍ اِنَّهُ ک ٰ اَن یَأکُلُ الرِّب ٰ ا وَیُسَمّیهِ الِلبّاءَ فقال ( ع ) زَکئنْ اَمْکَنَنیَ اللهُ تَعالی ٰ مِنْهُ لَاَضْربَنْ عُنُقَه (۳)
” از ابن‌بکیر منقول است که گفت خدمت امام صادق ( ع ) عرض شد مرد رباخوار ( در توجیه این عمل زشت خویش اینگونه عقیده دارد ) و می‌گوید ربا ، مثل اولین شیرمادر ، حلال بوده و گوارا است در پاسخ آن فرمود اگر خداوند مرا بر او قدرت می‌داد و مانعی نبود هر آینه گردنش را می‌زدم ” یعنی کشتن او بنظر امام مشروع است زیرا انکار‌کننده حرمت ربا ، منکر ضروری دین شده چنین کسی مرتد و قتل او واجب است .
گواه بر این مطالب ، روایات زیادی که مضمون آن این است که ربا با دین و ادعای دین از ناحیه رباخوار سازگار نیست به این معنا کسیکه خون جمعی را به شیشه می‌کشد و در بدترین وضع مالی یک انسانی ، او را تحت سخت‌ترین فشارها قرار می‌دهد چگونه می‌تواند ادعای دینداری کرده خود را متدین و تابع خدا و رسول او بداند ؟ زراره خدمت امام صادق ( ع ) عرض کرد خداوند در قرآن مجید می‌فرماید : خداوند مال ربا را بی‌برکت قرار داده و مالی را که از آن صدقه داده است زیاد و پربرکت می‌نماید در حالیکه می‌بینیم کسانیکه ربا می‌خورند در مرحله ظاهر مال او زیاد می‌شود حضرت در پاسخ او فرمود :
کدام کم شدن و بی‌برکت بودن مال بدتر از این است که یک درهم ربا ، دین رباخوار را زایل میسازد ؟ و اگر هم از گناه خود توبه کند ( و مال مرد مرا بخودشان برگرداند ) مالش از دست رفته فقیر و گدا می‌شود ؟” (۴)یعنی رباخوار در هر حال زیان می‌بیند اگر توبه نکرده باشد دین او زایل شده از بین میرود و اگر توبه کند با دادن حق دیگران ، خودش فقیر و بی‌چیز می‌گردد .
۵۴
رسول خدا ضمن خطبه‌ای در روز عرفه در اجتماع عظیم مردم مسلمان فرمود : اَلا ٰ اَنِّ کُلِّ رِباً فیِ‌الْج ٰ اهِلیَهِ مَوْضُوعُ تَحْتَ قَدَمی ه ٰ اتَیْنِ ، وَ اَوَل رِباً اَضَعُهُ رِباً الْعَبّاس بِنِ‌عَبْدِالمُطّلبِ (۵)” ای مسلمانان ، هوشیار باشید که هر نوع ربائی که در زمان جاهلیت مرسوم بود از بین برده شد و آنرا زیر قدمهای خود قرار داده ( کنایه از اینکه در اسلام منسوخ و باطل گردید ) و اول ربائی که از بین بردم ، ربای عمویم عباس است ” از اینرو در فقه اسلامی در مکاسب محرمه معامله ربوی بعنوان ” خبیث‌ترین کسبها ” معرفی گردیده است امام صادق ( ع ) فرمود :
” اَخْبَثُ الْمَک ٰ اسِبِ ، کَسْبَ الرِّب ٰ ا (۶)خبیث‌ترین کسبها کسب ربائی است ”
علت حرمت ربا
طبیعی است که خبیث بودن معامله ربوی بجهت مضار اقتصادی و اجتماعی است که در این عمل نکوهیده وجود دارد . سمّاعه از حضرت صادق ( ع ) سئوال کرد : علت اینکه خداوند در قرآن کریمش حرمت ربا را تأکیدا بیان کرده است چیست ؟ فرمود برای اینکه مردم کارهای نیک را ازجمله صدقه دادن و قرض‌الحسنه و احسان و …. را ) ترک ننمایند (۷)
بدیهی است که در جامعه نیازهای زندگی و کمبودها ، انسانها را وادار میسازد بهر طریق ممکن ، نیازهای خود را برطرف سازند حال اگر طریق مشروع و در عین حال آسان پیش روی آنها باشد بدون برخورد با ممنوعیتی آنرا انجام می‌دهند و اما اگر از طریق مشروع فراهم نگردد همه انسانهای نیازمند نمی‌توانند از انجام نیاز خویش چشم‌پوشی نمایند دراین صورت است که بگناه آلوده می‌گردند و
۵۵
هواهای نفسانی آنان را بگناه و عصیان وا می‌دارد . اسلام ، صدقات و قرض‌الحسنه و سایر طریق مشروع و نیکو را بمنظور رفع احتیاج و نیاز نیازمندان قرار داده و برای آنها ثواب و اجر دنیوی و اخروی نیز تعیین کرده است و لکن همه‌کس موفق باخذ ثواب نمی‌گردند و همه‌کس نیز نمی‌توانند از امیال نفسانی خویش که از طریق ربای حرام بدست می‌آید چشم‌پوشی نمایند دراین حال مسأله ” رباخواری ” با زشت‌ترین صورت واقعی خویش عرض و اندام می‌کند و جامعه را آلوده و انسانها را به ناپاکی سوق می‌دهد . اسلام برای پرهیز از این عمل زشت و احتراز از زیانهای اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی آن ، ربا را با تشبیه‌های گوناگونی برای انسانها مجسم میسازد و شاید هم واقعیت مثالی رباخوار را برای ما در این دنیا ارائه می‌دهد :
در برخی از روایات وارد است که رسول خدا فرمود در شب معراج جماعتی را دیدم که شکمشان بقدری بزرگ و برآمده بود که قادر بحرکت نبودند از جبرائیل سئوال کردم اینها چه کسانی هستند ؟ فرمود : ه ٰ ؤُلا ٰ ء الَذیِنَ یَاْکُلُونَ الرِّب ٰ ا لا ٰ یَقُومُونَ اِل ٰ اّ کَم ٰ ا یَقُومُ الّذی یَتَخَبَطْهُ الشَیْطا ٰ نُ مِنَ المسِّ ” ” اینها رباخوارانند که روز قیامت نمی‌خیزند مگر مانند جن‌زده‌ها که تعادل خود را از دست داده‌اند (۸)
۸ – مستدرک الوسائل کتاب تجارت باب۱ / ۴۷۸
بقیه از صفحه ( ۳۲ )
دشمن از عبور تنگه منع و دفع شود ، اما او توپها را به حال خود گذاشت و گفت :
” اگر بخدا بخواهد در همین حال هم گلولۀ ما به دشمن خواهد رسید و از تغییر وضع توپها نتیجه‌ای حاصل نخواهد شد (۹)
با این تفکر و بینش ، بی جهت نبود که عثمانیها دراین جنگ شکست خوردند بعدها ” فردریک ” پادشاه پروس با اشاره به ضعف عثمانیها در این جنگ در برابر دشمن ناتوان به طنز گفته بود : ” کوری چند از جمعی احول شکست خوردند !
۵۶
پانوشت‌ها :
پاورقی
۱- – وسائل الشیعه باب التجاره باب‌الرّبا.اول صفحه
۲- – وسائل – کتاب التجاره ابواب الّربا باب ۴/۵۹۸اول صفحه
۳- -اصول کافی باب حرمت ربا.اول صفحه
۴- -عَنْ زُرٰارَهٍ قُلْتُ لِاَبی عَبْدِاللهِ (ع) اِنّی سَمِعْتُ اللهَ یَقُولُ یَمْحَقُ الرِّبٰا و یُرِبیِ الصِّدَقٰاتِ وَ قَد اَریٰ مَن یَأکُلُ الرِّبٰا لِیَرْبَوا مٰالَهُ فَقٰالَ (ع) : اَیُّ مَحَق اَمْحَقُ مِنْ دِرْهَم رباً یَمْحَقُ الدَّیِنَ وَ اِنْ تٰابَ مِنْهُ ذَهَبَ مٰالُه وَافْتَقَرَ( وسائل الشّیعه باب التجاره باب‌الربا”اول صفحه
۵- -اصول کافی باب الربااول صفحه
۶- – وسائل الشیعهاول صفحه
۷- -عَنُ سَمٰاعَه قٰالَ قُلْتُ لِاَبیَ عَبْدِالله (ع): اِنّی رَأیتُ اللهَ عَزَّوَجَلّ قَد ذَکَّر الرِبٰا فِی غَیْر آیه وَ کَرَره قٰالَ (ع) : اَوَ تَدْری قُلتَ لاٰقٰالَ : لِئَلّاٰ یَمْتَنِعُ النّاسَ مَنِ اصْطَنٰاعَ الْمَعْروفَ ” ( وسائل الشیعه باب‌التجاره باب الربا “.اول صفحه
۸- -الاسلام و حرکه التاریخ ص ۳۵۰اول صفحه
۹- -انقلاب کبیر فرانسه و امپراتوری ناپلئون آلبرماله ـ ژول ایزاک ص ۲۵۷.اول صفحه
