ابعاد اجتهاد نشده ربا

قسمت اول

معاملات عینه

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

«فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله و رسوله» اگر ترک ربا نکردید پس آگاه باشید از جنگی که خدا و رسول او با شما کنند.(بقره/379)

حال چرا این اعلان جنگ فقط علیه مرتکبین ربا صورت می گیرد و نه علیه سایر گناهکاران؟ زیرا ربا بنیادی ترین ابزار سرمایه داران علیه طبقات دیگر جامعه به ویژه طبقه ی محرومان است. چرا که آن کسی تن به اخذ پول ربوی می دهد که تمام راهها برای حفظ حیات خود را بسته ببیند و از روی ناچاری و اضطرار ، پرداختن پول زیاد (سود سرمایه دار) را تضمین کند تا پول کم نقد به دست آورد و به زندگی خود ادامه دهد.

و اگر نباشد اضطرار ، گرفتن پول کم و پرداختن پول زیاد را از هر کسی عمل غیر معقول تلقی می کنیم. این فشار زندگی است که کمر عاقل را در حدی می شکند که حاضر می شود قبول کند در قبال پول کم امروز ، فردا پول زیادی بدهد ولی زنده بماند.

از آن روزی که انبیای عظام معاملات ربوی را ممنوع و حرام اعلام کردند (مراجعه شود به تورات سفر

لاویان باب25 آیه ی 35) از همان روز حیله های بسیار پیچیده و گوناگونی برای انجام معاملات ربوی جهت استثمار انسانهای نیازمند به مساعدت از ناحیه ی یهودیان دنیاطلب به وجود آمد. این حیله ها آن قدر ماهرانه به کار رفته است که محققین علم فقه، آن معاملات ربوی که در کالبد معاملات ظاهراً غیر ربوی خزیده را ، در باب ربا مطرح نکرده اند. یعنی آن معاملات را از قالب ها و شکل های معاملات ربوی تلقی نکرده اند. به همین سبب است امت اسلام نیز از ماهیت آن حیله ها بی اطلاعند و نباید فراموش کرد که با وجود این که در تورات ربا ممنوع است، ولی در به کارگیری این حیله ها یهودیان معاند از تمام ملل جهان پیش قدم بوده اند و در تزریق آن معاملات پیچیده ی ربوی به بازار مسلمانان نقش بنیادی داشته اند، و توجیهشان هم این بوده که در تورات و تلمود که مفسر تورات است، ربا گرفتن یهود از غیر یهود اشکال ندارد. (مراجعه شود به تاریخ ویل دورانت جلد 4 ص 480)

یکی از شکلهای معاملات ربوی معامله ی عینه است. این معامله آن قدر پیچیده و دارای اشکال مختلف و متنوع است، حتی لغویین زبردستی مانند صاحب مجمع البحرین و مصباح المنیر و دیگران از تعریف آن سر باز زده اند و آن را به گردن فقها انداخته اند و اگر احادیث زیادی از ناحیه اهل بیت (ع) در باب جواز معاملات عینه وارد شده است جنبه ی استعلاجی داشته تا راه برون رفت مسلمانان از این تله ی اقتصادی را معرفی فرمایند. کافی است به باب 6 از ابواب احکام العقود در وسایل الشیعه جلد 13 ص 372 مراجعه کنیم، خواهیم دید بیع عینه در بازار آن زمان حاکمیت داشته و ائمه اطهار (ع) راه نجات مسلمانان را یاد داده اند. نه اینکه جواز صادر کرده باشند، به عبارت دیگر ائمه ی اطهار معامله ی انجام شده را بدین دلیل امضاء کرده اند که مسلمان گرفتار، آزاد شود، و هیچ دستوری برای انجام معامله ی عینه را پیدا نکردیم ولی وقتی به کتب فقهای عظام مراجعه می کنیم می بینیم به خاطر تقیه و بسته بودن دست ایشان معاملات ربوی در شکل بیع عینه یا اصلاً مطرح نشده و یا در حد 3 یا 4 طرح پرداخته شده است.

در این اواخر معاملات عینه بطور کامل از رساله های علمیه حذف گردید! در حالی که بازار جهانی در قرن بیستم میلادی در آتش معاملات عینه تحت نام اسکونت به شدت می سوزد! جالب توجه این که چون ماهیت ربوی این معامله برای ایشان مجهول بوده اگر درباره ی معاملات عینه آن چند سطر را بحث کرده اند، متأسفانه آن را در باب ربا هم بحث نکرده اند بلکه آن چند سط

ر را در باب نقد و نسیه مطرح کرده اند! مثلاً در جوار جلد 23 ص 109 در حد تعریف از آن یاد شده است! در حالی که بحث ربا ص 332 آورده است.

اینک به اشکال مختلف ربا ، اعم از ربای قرضی ، جنسی ، و عینه ای می پردازیم:

هنگامی که آیه ی مبارکه در مورد حرمت ربا نازل شد، رباخواران دیگر نتوانستند امروز پول کم بدهند و چند روز بعد پول زیادتری بگیرند چاره را در این دیدند که پول خود را به جنس تبدیل کنند، سپس جنس را مانند پول امروز کم بدهند و مثلاً 6 ماه بعد از همان جنس زیادتر بگیرند. ائمه اطهار (ع) در قبال این تغییر شیوه ی استثمار موضع گرفتند و فرمودند این ربای جنسی همان ربای قرضی است منتها لباس خود را عوض کرده است و این هم حرام است پس از مسدود شدن این راه نیز سودجویان حرفه ای به تکاپو افتادند تا شیوه ی جدیدی را برای سودجویی به کار گیرند. ابتداء از مردم دعوت کردند و گفتند ما کالای شما را موقتاً می خریم و نقداً پول آن را پرداخت می کنیم، سپس همان کالا را به خود شما می فروشیم و پول آن را بعداً می گیریم منتها کمی گرانتر می فروشیم.

مثلاً به افراد گرفتار و مضطر می گفتند کالای شما را می خریم مثلاً یک میلیون تومان و پول شما را نقداً می پردازیم ، سپس همین کالای یک میلیون تومانی را به خود شما می فروشیم یک میلیون و دویست هزار تومان به مدت 6 ماه نسیه. ائمه اطهار فرمودند: این شکل از معاملات هم ربا محسوب می شود که در قالب بیع عینه ظهور کرده است و حرام است در باطن هم همان ربای قرضی است، چون آقای سرمایه دار عملاً یک میلیون تومان داده تا پس از مدت 6 ماه یک میلیون و دویست هزار تومان بگیرد، و به خاطر رد گم کردن یک کالا را نشان داده اند تا خیال شود معامله ایی دیگری است. بعد از اینکه راه سوم ربا به روی سرمایه داران رباخوار بسته شد ، اعلام کردند ما به مردم کالا تحویل می دهیم به عنوان فروش بلافاصله همان کالا را از مشتری می خریم منتها کمی ارزانتر، مثلاً یک تخته قالی را به یک میلیون تومان به صورت نسیه به مشتری می فروختند به مدت 6 ماه سپس از مشتری به صورت نقد می خریدند به 800هزار تومان ! و عملاً چون مشتری پول نداشت 800 هزار تومان از سرمایه دار می گرفت تا پس از 6 ماه یک میلیون تومان برگرداند و عملاً هیچ کالایی به صورت واقعی خرید و فروش نمی شد بلکه یک تخته قالی نشان داده می شد تا صورت ربا را بپوشاند.

در کتب فقهی دو شیوه اخیر ربا که بیع عینه نام دارد، به کلی از دو شیوه ی ربای اول (ربای قرضی و ربای جنسی) تفکیک شده و بدون ارتباط با یکدیگر تبیین شده است، در حالی که تمام این چهار نوع ربا یک نوع ربای

قرضی می باشند و امام نوع سوم از معامله عینه و یا نوع پنجم از ربا و آن چنین است:

آقای زید یک دستگاه خودروی 6 میلیونی را به صورت نسیه به مبلغ 7  میلیون تومان به عمر می فروشد تا پس از 6 ماه پول را از ایشان بگیرد در این مدت عمر قادر به پرداخت پول زید نمی شود و به جای پرداخت بدهی به آقای زید پیشنهاد می کند که فلان خودروی دیگر خود را به من بفروش به مبلغ 8 میلیون با 2 میلیون اضافه بر قیمت باز به مدت 6 ماه دیگر تا با فروش همین خودرو به خودت به همراه یک میلیون باقی مانده از معامله اول از تو 6 میلیون تومان بگیرم تا 6 میلیون از 7 میلیون باقی مانده از معامله اول را بپردازم و پس از 6 ماه دیگر 8 میلیون باقی مانده از معامله دوم را خواهم پرداخت در این بیعه عینه (بخوانید اینه) مشتری به خاطر فقر مالی حاضر شده ماشین 6 میلیونی دوم را به 8 میلیون بخرد و 6 میلیون بفروشد تا با گذشت 6 ماه دیگر سه میلیون به زید سود بدهد اما بتواند از پس بدهی اول و دوم با 3 میلیون سود جبری و اضطراری براید.

اگر در پاره ای از اخبار مانند خبر 1 و 2و 4 و 5 باب 6 از ابواب احکام العقود امام اجازه داده که چنین معامله ای صورت پذیرد این اخبار ناظر به آن صورتی است که بدون قصد عینه کالای خود را فروخته منتها پس از معامله بخاطر عواملی مجبور شده شکالای فروخته شده خود را به قیمت گرانتر بخرد حالا چه با مدت چه بدون مدت این اشکال ندارد آنچه ممنوع است پوشش قراردادن عینه برای ربا است.

حال اگر در 6 ماه دوم هم عمر قادر به پرداخت نشود همین سناریو دوباره تکرار خواهد شد و نتیجه آن بدهکار شدن مضاعف عمر و سود یک میلیون تومان دیگر زید خواهد بود و اگر امروز کشور برزیل در حلقوم صندوق بین المللی پول مثل یک لقمه فرو رفته است ناشی از این نوع معامله عینه است، هنگامی که در وام بعدی پول را تحویل میگیرد، جبراً بخش عمده ی آن را به عنوان بهره ی وام قبلی به صندوق بین المللی پول بر می گرداند، می نویسند 10 میلیاد دلار گرفت ولی 5 میلیارد دلار تحویل می دهند! پس محتوای روایات فوق را نباید حمل بر تقریر و امضاء کرد بلکه باید آن را علاج برای نجات مسلمانان تلقی و تفسیر کرد و آنچه صاحب جواهر از دروس درباره ی تفسیر عینه نقل کرده است ناقص است، زیرا گویی در آن عبارت در معامله دوم مشتری کالای به دست آمده در معامله دوم را به دیگری می فروشد تا بدهی معامله اول بایع و فروشنده را بدهد، در حالی که بیع عینه این است که با فروش ارزان کالای به دست آمده در معامله دوم به خود بایع امتیاز دیگری به بایع می دهد تا پرداخت بدهی ناشی از معامله دوم را تا 6 ماه دیگر تمدید کند.

ادامه دارد….

منبع: سایت رسمی آیت الله موسوی زنجانی