برای این که درک روشن تری از ربا در زندگی مردم داشته باشیم،[1] اولین قدم، توجه به سابقه طولانی مسئله ربا است. متاسفانه
بیش از شش هزار سال مردم با مسئله ربا دست و پنجه نرم می کنند و حتی از حکومت حمورابی (چهار هزار سال قبل) گزارش شکایات مردم از مشکلات ربا به دست آمده است. هدف ما از طرح تاریخ، شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت نیست. بلکه به ما یاری می رساند در بررسی مشکلات، نگاه جامع تری داشته باشیم و با ثبات قدم و درک مساله، پیوند میان نهادهای حکومت و دیانت و خواست عمومی را دنبال کنیم و به سرنوشت پیشینیان توجه داشته باشیم و از تاریخ درس بگیریم، چنانچه امام علی(ع) فرمودند: «پیشینیان شما، از این رو به هلاکت افتادند که مردمان را از حق شان بازداشتند و مردم آن را خریدند و حاکمان با شیوه ای نادرست و باطل با مردم برخورد کردند و مردم هم به ایشان اقتدا کردند.»[2]
پس از تدبر تاریخی، برطرف شدن ربا در سه حوزه راهکارهای: عالمان دینی، مردم و دولت مردان قابل مطالعه است.
۲- راهکارهای مردم:
۱-۲- توجه ثروت مندان به پرداخت های شرعی:
توجه ثروت مندان به پرداخت های شرعی موجب رکود رباست[3] و از فشار تقاضای وام ربوی می‌کاهد، چون نیاز فقرا کمتر می شود. شاید بی دلیل نیست که در آیه161 سوره نساء حرمت ربا مطرح می شود و دقیقاً در آیه بعد امر به پرداخت حقوق شرعی می شود و یا در آیه 39 سوره روم تقابل ربا و زکات مطرح می‌شود. بیش از 24 مورد سفارش به نماز همراه سفارش به پرداخت حقوق شرعی ذکر می شود و در نهایت پرداخت حقوق شرعی به عنوان یکی از ویژگی های مدینه فاضله حکومت مهدی صاحب الزمان(عج) شمرده می شود «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ …»[4] امروز درک این مفاهیم، ما را با حکمت متعالی خداوند بیشتر آشنا می کند.
در این زمینه پایان نامه ارزشمند «برآورد منابع مالی تامین اجتماعی اسلامی» انجام شده است[5] و با دو روش «کلان» و «شبیه سازی خرد»، مبلغ هزینه های مذهبی لازم الاداء محاسبه شده و نتایج نسبتاً مشابه و بسیار کاربردی آن، نشان می دهد پرداخت حقوق شرعی تا چه حد در رفع فقر نیازمندان مؤثر است. این موضوع اساسی‌ترین راهکار است. توجه ثروتمندان به پرداخت های شرعی، محتاج فرهنگ سازی عالمان با تقوا و هنرمندان با سلیقه است و مطالعه تاریخ نیز کمک می کند.
امام علی(ع) درباره گروهی از مردم می فرماید:
«به خداوند شکوه می کنم از مردمی که به نادانی زندگی می کنند و با گمراهی می میرند. هیچ کالایی نزد آنان بی رونق تر از کتاب خدا، آن گاه که به حق و شایسته تلاوت شود، نیست و چون با تغییر و تحریف خوانده شود، هیچ کالایی سودآورتر از آن نباشد و در نزد آنان چیزی زشت تر از معروف و نیکوتر از منکر نیست.»[6]
۲-۲- تعاون بر امور خیر:
تشکیل صندوق های قرض الحسنه بازاری و خانوادگی نمونه‌هایی از این تعاون است. کوشش هایی که قطره قطره جمع می شود و مشکلات لاینحل نیازمندان را مرحم است. بسیاری از روش ها مثل وام های قرعه کشی توسط مراجع معظم تقلید اجازه داده شده است. در این مشارکت ها باید رابطه حقوقی اعضا در همه حالت ها روشن شود و با نظارت مناسب بانک مرکزی باشد تا زمینه سوءاستفاده و پایمال شدن حقوق مردم و ناهنجاری اقتصادی ایجاد نشود و نظیر اتفاقات صندوق‌های قرض الحسنه اصفهان در سال‌های 1382 و … اتفاق نیفتد. بانک ها می توانند خدمات منظم و سنجیده ای را با حمایت بانک مرکزی برای گسترش وام قرض الحسنه از محل سپرده های قرض الحسنه مردم به کار بگیرند. همچنین می توانند همان خدمات صندوق های فامیلی را در ضمن ارزیابی آسیب ها برای مشتریان مورد اعتماد گسترش دهند. می توان پایگاه های اینترنتی برای معرفی قالب های تعاون و نوع رابطه حقوقی افراد ترتیب داد و با کمک بازخوردها این تعاملات پایش و فرهنگ سازی شود.
۳-۲- میانه روی در زندگی شخصی:
پیامبرگرامی(ص) فرمودند: «هرکس به اندازه خرج کند، خداوند روزی اش می دهد و هرکس ریخت و پاش کند، خداوند محرومش می نماید»[7] «خداوند رحمت کند کسی را که کسب حلال دارد و با میانه روی خرج می‌کند و قدری از آن را برای روزگار سختی و نیازمندی، پس انداز می‌کند.»[8]
امام علی(ع) فرمودند: «برتو باد میانه روی در کارها؛ هرکس از میانه روی روی گرداند، ستم می کند و هر کس به آن چنگ زند، عدالت می ورزد. »[9] «باید دوست داشتنی ترین کارها نزد تو میانه ترین آن ها در حق و گسترده ترین آن ها در عدالت باشد.»[10]
در گفتار پیشوایان، میانه روی و اعتدال بسیار مهم است، به طوری که در دوره های رونق مالی، به لطف الهی هزینه کند و شکر گذار خدا باشد و در دوره‌های رکود مالی صبور باشد و در هر دو حالت میانه روی کند و به حفظ عادت های مصرفی خود خیلی اصرار نکند.[11] کلمه عادات مصرفی در اقتصاد متعارف تحلیل های جالبی دارد. در مشکلات مالی، اصرار زیاد بر عادت های مصرفی و رسم های خانوادگی باعث گرایش برخی به ربا و نزول می گردد. بی توجهی به میانه روی، افراد را دچار عسر و حرج می کند. یکی از نتایج میانه روی، قدرت بر صبر و تحمل است. مسئله ای که قرآن کریم بعد از سوگند، آن را مایه نجات از خسران و زیان مطرح می نماید ولی جز مومنان خردمند از عهده کسی بر نمی آید.[12] اغلب ما در زندگی فشرده احساس تنگنا می کنیم، اما مومنین از درون آگاهی و آرامش دارند. برای دریافت وام عجله نمی کنند و به اولویت های اصلی زندگی توجه دارند و بدون افراط و تفریط، برنامه ریزی دارند.
با این آگاهی ها تقاضای وام خود را به موارد کاملاً ضروری و منطقی محدود می نماییم، هر جا صحبت از تسهیلات بود عجله نمی کنیم و می دانیم چه بسا وام دریافتی به سرعت خرج می شود اما گرفتاری آن ماه ها همراه است و ناچاریم رفاه خانواده را فدای این اقدام نابخردانه بکنیم!
۴-۲- مشورت و توکل به موقع:
ممکن است بگویید با وجود این که خداوند راه نجات را از پلیدی و گناه قرار نمی دهد، با تلاش بر تعاون، میانه روی و آگاهی از جوانب کار، باز هم برای تامین یک نیاز مالی اساسی در بن بست هستیم و راهی به جز ربا پیش روی خود نمی‌بینیم!
در این صورت پیشنهاد می کنیم خود را از مشورت محروم نکنید. چه بسیار مواردی که بعد از مشورت، راه های بهتری برای تامین مالی پیدا می‌کنیم، از اضطرار خارج می شویم و به راه های نیکو راهنمایی می شویم. ستاره هدایت حضرت‌محمد(ص) می‌فرماید: «هر کس بخواهد کاری کند و با مرد مسلمانی مشورت کند، خداوند به درست ترین کارها، راهنمایی اش می کند.»[13] چه بسیار مراجعانی که بعد از مشورت موثر احساس می‌کنند دیگر در عسر و حرج نیستند. رسول اکرم(ص) به عنوان الگوی کامل، با این که خودشان مظهر خردمندی بودند ولی در نقشه های نظامی و تدابیر سیاسی و تنگناهای حکومتی با مشاوران خود مشورت می‌کردند، حضرت در غزوه بدر به توجیه متخصصان تغییر موضع دادند و در احد رای جوانان اکثریت را بر رای اقلیت خود و عده ای ترجیح دادند و در محاصره احزاب به مشورت با سلمان فارسی، به حفر خندق و شیوه تدافعی اقدام کردند.[14] این‌ها شواهدی از ارزش مشورت است… علاوه بر مشورت، توکل بر خدا و وکالت دادن کارها به او که که مشتاق اوامرش هستیم، کارگشاست. چنانچه مولای مومنین امام علی(ع) فرموده اند: «هرکس می‌خواهد از همه مردمان نیرومندتر باشد، باید به خداوند توکل کند.»[15]
به این ترتیب (رعایت حکم خدا، مشورت، میانه روی و توکل)؛ پایه‌های خردمندی مومنین را بنا می‌کنند و در مشکلات مالی، با پرهیز از ربا و تمنای راه های حلال به ساحل نجات می رسند. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «من از سوی خداوند ضمانت می کنم که هیچ خردمندی نلغزد، مگر آنکه خداوند بلندش می کند.» پیامبر گرامی سه بار بر یاری خردمند توسط خدا تاکید نموده و سپس فرمودند: «خداوند فرجام راه خردمند را به بهشت ختم می‌فرماید.»[16]
البته مشورت باید بهنگام و با اهلش باشد.
سایر منابع:
[1] – متن حاضر قسمتی از کتاب سکه های گداخته اثر علی هوشیار است.
[2] – بحارالأنوار، ج33، ص487، باب29 / نهجالبلاغة، خطبه 22؛ص466 ؛ کتب أمیر المؤمنین(ع): «إِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَنَّهُمْ مَنَعُوا النَّاسَ الْحَقَّ فَاشْتَرَوْهُ وَ أَخَذُوهُمْ بِالْبَاطِلِ فَاقْتَدَوْهُ»
[3] -سوره الذاریات، آیه19 «وَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» / سوره المعارج، آیه24 «وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ »
[4] – سوره حج،آیه41 : «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ»
[5] – این تحقیق درباره سال های 1365 تا 1375 توسط جناب حجت الاسلام دکتر کیاحسینی استاد اقتصاد دانشگاه مفید قم انجام شد.
[6] – نهجالبلاغة، خطبه۱۷، ص59 ؛ «إِلَى اللَّهِ أَشْکُو مِنْ مَعْشَرٍ یَعِیشُونَ جُهَّالًا وَ یَمُوتُونَ ضُلَّالًا لَیْسَ فِیهِمْ سِلْعَةٌ أَبْوَرُ مِنَ الْکِتَابِ إِذَا تُلِیَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَ لَا سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَیْعاً وَ لَا أَغْلَى ثَمَناً مِنَ الْکِتَابِ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ لَا عِنْدَهُمْ أَنْکَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ وَ لَا أَعْرَفُ مِنَ الْمُنْکَرِ»
[7] – بحارالأنوار، ج75، ص208، باب23، مواعظ الصادق جعفر بن محمد(ع): «وَ مَنْ قَدَّرَ مَعِیشَتَهُ رَزَقَهُ اللَّهُ وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللَّهُ وَ لَمْ یُورِدْ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ بِالنَّمْلَة »
[8] – وسائلالشیعة، ج11، ص149، باب استحباب کثرة الإنفاق … ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): «مَا مِنْ نَفَقَةٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ نَفَقَةِ قَصْدٍ وَ یُبْغِضُ الْإِسْرَافَ إِلَّا فِی الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ فَرَحِمَ اللَّهُ مُؤْمِناً اکْتَسَبَ طَیِّباً وَ أَنْفَقَ مِنْ قَصْدٍ أَوْ قَدَّمَ فَضْلًا » / «رحم الله امراء اکتسب طیبا و انفق قصدا و قدّم فضلا لیوم فقره و حاجته»
[9]– غررالحکم، ص353، آثار القصد و فوائده، «علیک بالقصد فی الأمور فمن عدل عن القصد جار و من أخذ به عدل »
[10] – نهجالبلاغة، نامه 53، من کتاب له(ع) کتبه للأشتر النخعی: «وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّةِ »
[11] – حلقیه المتقین، باب میانه روی
[12] – قرآن کریم، سوره والعصر
[13] – وسائلالشیعة، ج12، ص40، باب استحباب مشاورة أصحاب الرأی، قَالَ(ع): « مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا »/ وَ قَالَ(ع): «الِاسْتِشَارَةُ عَیْنُ الْهِدَایَةِ » / «من اراد امرا فشاور فیه امرءاً مسلماً وفقه الله لارشد اموره»
[14] – تاریخ تحلیلی اسلام، محمد نصیری، ص216
[15] – مستدرکالوسائل، ج11، ص217، باب وجوب التوکل على الله و … ، وَ عَنِ النَّبِیِّ(ص) أَنَّهُ قَالَ: « مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَقْوَى النَّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ أَکْرَمَ النَّاسِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ وَ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ أَغْنَى النَّاسِ فَلْیَکُنْ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ أَوْثَقَ مِمَّا فِی یَدِهِ وَ قَالَ ص لَوْ أَنَّ رَجُلًا تَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ بِصِدْقِ النِّیَّةِ لَاحْتَاجَتْ إِلَیْهِ (الْأُمُورُ مِمَّنْ دُونَهُ) فَکَیْفَ یَحْتَاجُ هُوَ وَ مَوْلَاهُ الْغِنِیُّ الْحَمِیدُ »
[16] -نهج الفصاحه، ح 552 ، «أنا الشّاهد على اللَّه أن لا یعثر عاقل إلا رفعه ثمّ لا یعثر إلّا رفعه ثمّ لا یعثر إلّا رفعه ثمّ لا یعثر إلّا رفعه حتّى یجعل مصیره إلى الجنّة»
منبع: گفتگو درباره تعاملات انسانی
