اخلاق در بازار

امام علی(ع) به بازاریان سفارش کرده است:

“یا معشر التجار، قدموا الاستخارة، وتبرکوا بالسهولة، و اقتربوا من المبتاعین، وتزینوا بالحلم، وتناهوا عن الیمین، وجانبوا الکذب، و خافوا عن الظلم، وانصفوا المظلومین، و لاتقربوا الربا، و اوفوا الکیل و المیزان، و لاتبخسوا الناس اشیاء هم، ولا تعثوا فی الارض مفسدین؛ ای جماعت تاجران ! پیش از شروع کسب وکار از خداوند طلب خیر کنید و با آسان گیری در معامله از خداوند برکت جویید، به خریداران نزدیک شوید ،به زیور بردباری آراسته شوید ،از قسم خوردن بپرهیزید ،از دروغ گفتن دوری کنید ، از ستم کردن و اجحاف بترسید، با مظلومان به انصاف و عدالت رفتار کنید و پیرامون ربا نگردید، و پیمانه و ترازو را کامل کنید و چیزی از حق مردم فرو نگذارید و در زمین به فساد نکوشید”.1

دریچه

بازار به معنای خرید و فروش کالا و میدان داد و ستد سوداگران است که به عربی “سوق” گویند. بازار در فرهنگ و متون اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و همیشه مورد توجه بزرگان اسلام بوده و آنان صلاح و فساد آن را جدای از صلاح و فساد جامعه نمی دانسته‌اند. چون بازار اجناس مورد نیاز مردم را تهیه می کند و یکی از بزرگ‌ترین کارهای خدماتی را انجام می دهد، ارزش و قداست خاصی دارد و اگر آلوده به برخی مسائل نمی شد، بدون شک یک عبادت بزرگ به حساب می‌آمد؛ زیرا قضای حاجت مردم و برطرف ساختن مشکلات جامعه، از بزرگ‌ترین عبادات است.

اگر از دید کسب و کار و طلب روزی، به بازار بنگریم، قداست آن بیشتر روشن می‌گردد؛ زیرا بیکاری و سربار جامعه بودن، ننگ و فساد آور، و اشتغال و سربار مردم نبودن، خود یک فضیلت محسوب است. چنان که طبق احادیث، عبادت ده جزء است که یک جزء آن، طلب روزی حلال، دنبال کسب و کار حلال رفتن و تهیه نان حلال برای خانواده است. بنابراین می‌توان عنوان “بهترین عبادت ” را به کسب وکار داد.

اهمیت کسب و کار

یکی از پایه های مهم اقتصاد اسلامی، کار است و اسلام برای کارهای تولیدی ، به ویژه کشاورزی و دامداری و کارهای توزیعی و کسب وتجارت ، اهمیت بسیار قائل است و مردم را از بیکاری و تنبلی به شدت نهی کرده است.

از نظر اسلام بدترین فرد کسی است که با وجود توانایی بر کار، بیکار و سربار جامعه باشد. در احادیث آمده است: “شر الناس من حمّل کله علی الناس؛ بدترین مردم کسی است که سربار دیگران باشد”.

الف) قرآن

در قرآن کریم، آیات بسیاری به ما می آموزند که خداوند، جهان را برای انسان مسخر ساخته و به او نعمت سلامتی و توانایی کار و عقل و بینش و …. عنایت کرده است تا از آنها استفاده کند و به کار و کوشش بپردازد. آیات متعددی درباره کسب و کار وجود دارد که از آن جمله است:

(الّذی جَعَلَ لَكُمُ اْلأَرْضَ مَهْدًا وَ سَلَكَ لَكُمْ فیها سُبُلاً)؛3 “خداوند زمین را آسایشگاه شما قرار داد و برای شما (جهت روابط و رفع حوائج ) در آن، راه‌هایی قرار داده است”.

(فَإِذا قُضِیتِ الصّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی اْلأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثیرًا لَعَلّكُمْ تُفْلِحُونَ)؛4 “آن‌گاه که نماز جمعه پایان یافت ، باز در پی کسب وکار خود ، در زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا روزی طلبید و زیاد به یاد خدا باشید؛ شاید رستگار و سعادتمند گردید”.

ب) روایات

1. کار، مانند جهاد است

امام صادق(ع) فرمود: “الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛5 تلاش کننده برای اداره خانواده و زندگی ،مانند مجاهد در راه خداست”.

2. استحباب طلب روزی در صبحگاه

امام موسی بن جعفر(ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: “اغد إلی عزّک، أعنی السوق؛6 صبحگاهان به سوی عزت (کسب) خود حرکت کن ، که مقصودم ، رفتن به بازار است”.7

3. تلاش کسب مال حلال ، عبادت است

پیامبر اکرم(ص) فرمود: “العبادة سبعون جزء أفضلها طلب الحلال؛8 عبادت هفتاد جزء است، که برترین آنها به دست آوردن مال حلال است”.

4. کسب حلال، شرمندگی ندارد

امام صادق(ع) فرمود: “من لم یستحی من طلب المعاش خفت مؤنته و رخی باله و نعم عیاله؛9 هر که در کسب روزی شرم نکند، بار زندگی بر او سبک، و خاطر او آسوده، و رفاه نصیب خانواده‌اش می‌گردد”.

5. استجابت دعا

امام صادق(ع) فرمود: “مَن سَرَّه ان تستجاب دعوته فلیطیب مکسبه؛10هرکه بخواهد دعایش مورد اجابت قرار گیرد، باید کسب خود را پاک و طاهر گرداند”.

تجارت

قرآن کریم درباره تجارت می فرماید:

(یا أَیهَا الّذینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَینَكُمْ بِالْباطِلِ إِلاّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُم)؛11

“ای کسانی که ایمان آورده اید ! اموال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آنکه تجارتی باشد که هردو طرف بدان رضایت داده باشید”.

امام علی(ع) در باره اهمیت تجارت می فرماید: “تعرضوا للتجارات ، فان لکم فیها غنی عما فی ایدی الناس ، و انّ الله عزّ و جلّ یحبّ المحترف الامین؛12 به کارهای تجاری بپردازید که آن، شما را از مال دیگران بی‌نیاز می‌کند، و خداوند عز وجل پیشه ور درستکار را دوست دارد”.

همین‌طور امام صادق(ع) در مورد ترک کردن تجارت می‌فرماید: “ترک التجارة ینقص العقل؛13 رها کردن تجارت ، خرد را می‌کاهد”.

معاذ بن کثیر ـ جامه فروش ـ به امام صادق(ع) عرض کرد: من برای خود ثروتی دارم و تصمیم دارم بازار را رها کنم. آن حضرت فرمود:

“اذاً یسقط رأیک و لا یستعان بک علی شیء؛14 در این صورت ، نظرت از اعتبار می افتد و در هیچ چیز از تو کمک گرفته نمی‌شود”.

از پیامبر اسلام(ص) نقل است که فرمود: “برکت ده بخش است که نه جزءآن در تجارت و یک دهم آن در دامداری است”.15

تجارت درلغت

تجارت در معنای لغوی به معنای سوداگری و بازرگانی است. تجارت در اصطلاح فقهی، مبادله مال است به مال. تجارت به لحاظ حکم فقهی، بر پنج قسم است:

1. واجب: که برای مخارج عیال و اولاد باشد. البته مطلق تجارت، واجب کفایی است، به اعتبار آنکه نظام جامعه احتیاج بدان دارد.

2. مستحب: اگر به منظور توسعه در امور زندگی باشد .

3. مباح: اگر برای زیادتی در مال باشد .

4. مکروه: اگر کسب به امور مکروه و ناخوشایند باشد. در مورد کسب‌های مکروه روایت شده که اسحاق بن عمار می‌گوید: به حضرت صادق(ع) عرض کردم: پسری دارم که در صددم او را به کسبی بگمارم، از نظر شما چه نوع کسبی بهتراست؟ فرمود:

“از پنج کار او را به دور بدار و به هرکاری خواهی، وی را بگمار: او را به صرّاف مسپار که صرّاف از ربا سالم نمی‌ماند، و شاگرد کفن فروشش مکن که کفن‌فروش دوست دارد وبا بیفتد و مردم بمیرند، و او را به دکانی که مواد غذایی در آن به فروش می‌رسد، منه که چنین کسی از احتکار سالم نماند، و در اختیار قصابش منه که قصاب رحم از دلش بیرون می‌رود، و در اختیار برده فروشش مده که پیامبر(ص) فرمود: بدترین مردم کسانی‌اند که مردم را می‌فروشند.

5. حرام: اگر کسب به امور نامشروع باشد، تجارت حرام است؛ مانند: شراب فروشی و مشاغلی که شرعاً و عرفاً ناخوش و نامشروع است.

مستحبات کسب و تجارت

1. مستحب است کسی بین طلوع فجر و طلوع شمس به تجارت نپردازد؛ زیرا پیامبر اکرم9، تجارت در این هنگام را نهی فرموده است.16 البته از طرفی خوابیدن در این زمان نیز کراهت دارد. پس بهترین فرصت برای مطالعه، کسب فضایل و معارف اخلاقی و رشد و نورانیت عقل ، همین وقت است .

2. امام صادق(ع) فرمود: “من ذکر الله عز و جل فی الاسواق غفرالله له بعدد أهلها؛17کسی که در بازار ذکر خدا گوید ، خداوند به عدد اهل بازار، او را مشمول غفران و بخشش خود قرار می دهد”.

3. گاهی مشتری در حال گفتگو با فروشنده درباره جنس است که مشتری دیگری از راه می‌رسد و همان جنسی را می‌خواهد که در دست مشتری اول است. در اینجا نباید به مشتری دوم توجه کرد؛ زیرا از پیامبر(ص) نقل شده است که: “صاحب السلعة احق بالسوم؛ 18 کسی که جنس را در دست دارد ، سزاوارتر است در مورد جنس خود تصمیم بگیرد”.

4. مستحب است معامله ای که انجام می‌گیرد، سود آور و دارای منافع باشد .

5. مستحب است صاحب جنس ، اجناس خود را برای ایجاد رغبت و جلب نظر مشتریان تزئین نکند.

شهید ثانی در آداب تجارت می فرماید: اگر قصد فروشنده از این عمل فریب و ترغیب جاهل نباشد، مثلاً از نظر عرف، اجناس مزین مطلوب باشد، در این صورت تزئین جنس اشکال و ایرادی ندارد.19

6. اگر کسب و کار و زندگی کسی شیرین است، مستحب است از دیگران پنهان کند؛ زیرا از روحیات باطنی مردم خبر نداریم ، اگر کسی ضرری نرساند ، سودی نخواهد رساند.20

7. مستحب است معاملات نسیه‌ای، در دفتری ثبت گردد.21

آداب تجارت

در کتب روایی، از ائمه معصوم: درباره آداب و چگونگی داد و ستد، مطالب ارزنده‌ای نقل شده است که ما به آنها می‌پردازیم.

آموزش فقه

امام علی(ع) می‌فرماید:

“یا معشر التجار ، الفقه ثم المتجر ، الفقه ثم المتجر، الفقه ثم المتجر؛22 ای جماعت تاجران! نخست احکام [داد و ستد را بیاموزید] سپس تجارت، نخست احکام سپس تجارت؛ نخست احکام سپس تجارت”.

نیاموختن احکام فقه در تجارت، باعث افتادن به وادی ربا می‌شود. امام علی(ع) می فرماید:

“من اتجر بغیر علم فقد ارتطم فی الربا ثم ارتطم؛ کسی که بدون علم تجارت کند، در ربا فرو رود و بیشتر فرو می‌رود”.

معنای ربا

ربا از ماده “ربو” به معنای افزوده است23. در این زمینه میان صاحب نظران اختلافی به چشم نمی‌خورد. ربا عبارت است از افزوده‌ای که افراد از وام دار خود می‌گیرند و یا در معامله در شرایطی خاص، دریافت می‌دارند.24

خوف از ربا

پیامبراکرم(ص) فرمود:

“ان أَخَوَفَ ما أَخافُ علی أمتی من بعدی هذه المکاسب الحرام و الشهوة الخفیة و الربا؛25 به راستی خوف ناک ترین چیزی که بر امتم پس از خودم از آن ترس دارم (در مقام اخلاق و عمل سه چیز است)، درآمدهای حرام، و شهوت پنهان، و ربا”.

علت حرمت ربا

1. ربا، اکل مال به باطل است

معنای اکل مال به باطل، آن است که کسی بدون دلیل عقلی و منطقی درآمدی به دست آورد؛ مانند: درآمد از راه قماربازی و یا شراب فروشی؛ لذا خداوند در این زمینه فرموده است:

(ففَبِظُلْمٍ مِنَ الّذینَ هادُوا حَرّمْنا عَلَیهِمْ طَیباتٍ أُحِلّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللّهِ كَثیرًا وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرینَ مِنْهُمْ عَذابًا أَلیمًا)؛26

“پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه (مردم را) بسیار از راه خدا باز داشتند ، چیزهای پاکیزه‌ای را که بر آنان حلال شده بود، حرام گردانیدیم، و (به سبب) ربا گرفتنشان با آنکه از آن نهی شده بودند، و به ناروا مال مردم خوردنشان ،و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم”.

2. ربا، بازدارنده از تلاش اقتصادی

یکی از اصحاب امام صادق(ع) به نام هشام، علت حرام شدن ربا را سؤال کرد. حضرت فرمود: “انه لو کان الربا حلالاً لَتَرَکَ الناس التجارات و ما یحتاجون الیه فحرم الله الربا لیفر الناس من الحرام الی الحلال و الی التجارات و الی البیع و الشراء؛27 اگر ربا حلال بود، مردم کار و تلاش را رها می‌کردند (و سود پول می‌گرفتند). خداوند، ربا را حرام کرد تا اینکه مردم سراغ کار و تلاش و معاملات سالم بروند و از حرام به حلال روی آورند”.

3. سبب فساد در جامعه

ربا سبب می‌شود عده‌ای در جامعه روز به روز فقیرتر بشوند و افراد فقیر بسیار آسیب پذیرند و بیش از دیگران زمینه‌های انحرافات برایشان فراهم است و شاید بدین جهت، گناه ربا از گناهان جنسی زیادتر بیان شده است ؛زیرا ربا زمینه ساز بسیاری از آلودگی‌هاست و این ظلم بسیار بزرگی به فرد و جامعه است. امام رضا(ع) در بیان علت حرام شدن ربا فرمود:

“لما فی ذلک من الفساد و الظلم؛28 چون ربا سبب فساد و ظلم می شود”.

4. مانع کار خیر

یکی از اصحاب امام صادق(ع) به نام سماعه نقل می‌کند، به حضرت گفتم: مشاهده کرده‌ام که خداوند متعال بحث (حرام بودن) ربا را در قرآن مکرر بیان نموده است. حضرت فرمود: “او تدری لم ذاک؛آیا علتش را می‌دانی؟” عرض کردم: خیر. فرمود: “لئلاّ یمتنع الناس من اصطناع المعروف؛29 چون ربا مانع کمک به دیگران و انجام کارهای خیر (در جامعه) می‌گردد”.

آثار سوء ربا

آثار نامطلوب ربا، در فرد و اجتماع بازتاب می‌یابد.

الف ) آثار فردی

به لحاظ فردی، گناه ربا بدتر از زنا معرفی شده است: پیامبراکرم(ص) [خطاب به علی(ع) ] فرمود:

“یا علی ! درهم رباً أعظم عندالله عزو جل من سبعین زنیةً کلها بذات محرم فی بیت الله الحرام؛30 ای علی! گناه و آلودگی یک درهم درآمد از راه ربا (اگر وارد زندگی کسی شود) از هفتاد مرتبه زنا کردن شخص با محرم خودش در خانه خدا بیشتر است”.

در برخی از آیات، ربا مانند جنگ با خداوند و پیامبر دانسته شده است؛ مانند:

(فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ)؛31 “و اگر چنین نکردید (دست از ربا خواری برنداشتید) ،بدانید به جنگ با خدا و رسولش برخاسته‌اید”.

(الّذینَ یأْكُلُونَ الرِّبا لا یقُومُونَ إِلاّ كَما یقُومُ الّذی یتَخَبّطُهُ الشّیطانُ مِنَ الْمَسّ)؛32

“کسانی که ربا می خورند، [از گور] برنمی‌خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته‌اش کرده است”.

دیگر مواردی که می‌توان از این آثار فردی نام برد، عبارت‌اند از: عذاب دردناک جهنم، قبول نشدن هیچ عمل صالح، آب شدن دین و…

ب)آثار اجتماعی

آثار اجتماعی ربا نیز ویرانگر است. برخی از این آثار عبارت‌اند از:

1. کم رنگ شدن انگیزه قرض الحسنه

دین مقدس اسلام، مسلمانان را به انفاق و پرداخت صدقه‌های مستحبی بسیار سفارش کرده و در عین حال برای تشویق آنان به قرض الحسنه، پاداش قرض الحسنه را از انفاق و صدقه‌های مستحبی برتر دانسته است؛ زیرا اولاً، قرض غالباً به دست نیازمند می رسد .ثانیاً، شخصیتِ گیرنده محفوظ می ماند و تحقیر نمی‌شود. ثالثاً، برای پرداخت آن کار و تلاش بیشتر می‌کند. رابعاً، اصل مال می‌ماند و می‌شود با آن، مشکلات خیلی‌ها را با قرض الحسنه مرتفع کرد. خامساً، در قرض دادن برکاتی چون: پاداش کمک به انسان نیازمند، کمک به خوبی‌ها، قضای حاجت و رفع گرفتاری مؤمن نهفته است.

از طرف دیگر، اسلام کسانی را که امکانات و توانایی دادن قرض الحسنه را دارند و نمی‌دهند، بسیار نکوهش نموده است.

با وجود چنین ارزشی که اسلام برای قرض الحسنه قائل شده، ربا این روحیه را در افراد کم رنگ می‌کند و بدین جهت، اسلام شدیداً با ربا مبارزه کرده است.

2. نازل شدن عذاب اجتماعی

امام صادق(ع) می‌فرماید:

“اذا أراد الله بقوم هلاکاً ظهر فیهم الربا؛33 نشانه اینکه خداوند بخواهد قومی را به هلاکت برساند، آن است که آشکارا رباخواری کنند”.

تذکر

افرادی که به دلیل غفلت از قیامت و حساب و عدم آگاهی از مسائل شرعی و راه های درآمدهای حلال، به دنبال سودجویی و تجارت باشند، به گناه ربا آلوده می‌شوند؛ به همین دلیل، امام علی(ع) می‌فرماید:

“یا معاشر الناس الفقه ثم المتجر و الله للربا فی هذه الامة اخفی من دبیب النمل علی الصفا؛34 ای مردم ! اول با مسائل دینی آشنا و فقیه بشوید، سپس دست به تجارت بزنید. به خدا قسم! آلوده شدن به ربا در این امت، از صدای پای مورچه بر روی سنگِ سخت، نامحسوس‌تر اتفاق می‌افتد”.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی آستانه مقدسه قم