رخصت را تبدیل به سنّت کرده‌ایم

حجت الاسلام و المسلمین مبشرّی عارف  مطالعات اقتصادی خود را در حوزه و دانشگاه پی می گیرد . ایشان از محضر اساتیدی چون حضرات آیات مکارم شیرازی ، هاشمی شاهرودی و حائری شیرازی (دامت برکاتهم اجمعین) بهره برده است و با توجّه به ضرورت زدودن ربا از جامعه به نقد وضعیّت بانک های کشور می پردازد. از اینرو در مصاحبه با استاد به نقد و بررسی وضعیّت بانک بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پرداختیم .

1- تاسیس بانک در ایران از چه زمانی آغاز شد و هدف از تأسیس آن چه بود؟

با سلام و ضمن تشکر از شما عزیزان سایت ربا، کار بزرگی را در سال حماسه اقتصادی شروع کرده­اید. امیدوارم خداوند متعال شما را یاری کند و بتوانیم این بلای ایمان­سوز و دنیاسوز را از مملکت اسلامی و بالاتر از عالم براندازیم ولی از آنجا که «لکُلَّ شی آفات»، هر چیزی یک آفاتی دارد. قبل از ورود به بحث نکاتی را عرض کنم. باید بدانیم کسانی که در بانک­ها هستند انسان­های خوب و دلسوزی هستند و خود آنها نیز این دغدغه را دارند که انشاءالله مشکلاتی که در سیستم اجرایی بانک وجود دارد برطرف سازند. و ما باید انشاءالله به آینده خوش­بین باشیم. در تمام نقد و بررسی­ها باید از انصاف دور نشویم و زحمات گذشتگان تاکنون را ارج بنهیم منتها در مشکلاتی که در سیستم­ها هست تعارف را در مسائل علمی باید کنار بگذاریم و به صورت جدی بحث کنیم تا به نتیجه­ی کاربردی برسیم. تأکید می­کنم کاربردی چون مساله بسیار مهم آن است که وقتی ما در عالم تواصف بحث می­کنیم. اگر به ما بگویند از فردا صبح می­خواهیم فرمایشات شما را در عالم تناصف به کار ببریم. باید قدرت اجرای گفته­ها را داشته باشیم. لذا سعی بر این داشته باشیم که مسائل را کاربردی و اجرائی مطرح کنیم. انشاءالله. اما در جواب سوال اول شما طبیعتاً جواب این سوال را باید به تاریخ رجوع کرد ظاهراً اولین بانکی که در ایران تاسیس شده به نام بانک جدید شرق، همچنین بانک شاهی که مرکز آن در لندن بوده. موسس آن فردی انگلیسی به نام چاول جولیوس رویتر بوده. رویتر با اعطای وام به ناصر الدین شاه قاجار یکی از امتیازات مهمی را که از وی گرفت حق تأسیس بانک بود. ظاهراً با فرمان سلطنتی ملکه ویکتوریا این بانک شروع به کار می­کند و اولین اسکناس بانکی در ایران منتشر می­شود. که از سال 1269 تا 1309 این بانک در زمینه­ی نشر انحصاری اسکناس فعالیت می­کند و در سال 1309 توسط رضاشاه پهلوی از سوی دولت ایران حق نشر اسکناس خریداری می­شود و به بانک ملی ایران واگذار شد. این در رابطه با تاسیس بانک البته به صورت بسیار مختصر چرا که بحث اصلی ما نیست اما نسبت به هدف از ورود این نهاد به کشور، مهمترین دلیلی که باعث ورود بانکها به هر کشور است به نیاز آن کشور برمی­گردد. تا نیاز و تقاضا نباشد جایی برای ورود یک سیستم به یک جامعه وجود ندارد. اگر بخواهیم خیلی خوش بینانه و با نگاه انصاف به ورود این سیستم نگاه کنم جهت ایجاد توسعه کار و سرمایه در کشور به وجود آمد. چرا که با آمدن بانک بسیاری از افراد پول­ها، طلا­ها و … به بانک می­سپردند و رسید آن را از بانک می­گرفتند و بانک آن پول­ها را به دیگران وام می­داد و قسمت دیگر را کار می­کرد. و از وام گیرنده سود می­گرفت و قسمتی از سود را به سپرده­گذار می­داد و قسمتی هم برای خودش برمی­داشت. اما غافل از این که این سیستم ربوی با احکام اسلامی نمی­سازد و حال که وارد کشور ما شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران باید سیستم آن را در عالم تناصف و اجرا اصلاح کنیم نه در عالم تواصف و نوشتاری فقط.

2- بانک بعد از انقلاب با چه رویکردی ادامه پیدا کرد؟

  دولت ایران بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی چه از لحاظ شکلی و چه از لحاظ محتوایی تلاش­های بسیاری کرد. ولی متاسفانه در عمل به نظرم نتوانست سیستم ربوی را از بین ببرد. و به عبارتی اسم ربا را در ظاهر برد. ولی رسمش را در عمل گذاشت که عرض خواهم کرد. اما از لحاظ شکلی یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 17/3/1358 در جهت حفظ حقوق صاحبان سپرده و سرمایه­های ملّی و جهت تضمین باز پرداخت سپرده­های مردم بانکهای ایران را ملّی اعلام کردند. مرحله­ی دیگر ادغام بود که به 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی تقسیم شدند. تجاری مثل: ملی، صادرات، رفاه، تجارت، ملت، سپرده و تخصصی مثل کشاورزی، مسکن، صنعت و معدن، تغییرات شکلی دیگری که پس از انقلاب داده شد. یکی ارکان بانکها به صورت مجمع عمومی بانکها، شورای عالی بانکها، هیئت مدیره دو بانک و مدیر عامل در بانک تغییر یافت. و ساختارهای شکلی دیگری که خیلی محل بحث ما نیست. اما از لحاظ محتوایی هم کارهایی شد از اقدامات مهم دولت بعد از پیروزی انقلاب تصویب قانون بانکداری بدون ربا بود که در سال 10 شهریور ماه 1362 در مجلس شورای اسلامی ایران به تصویب رسید. اما سوال اینجا مطرح می­شود آیا با تصویب قانون و ابلاغ آن ما از این سیستم ربوی در عالم اجرا خارج شدیم یا نه؟ در حال غرق شدنیم یا نه؟ راستی چه باید کرد؟ من برای اینکه این قضیه روشن­تر شود مساله ای را مطرح می­کنم. ببینید ما در اسلام رخصت­هایی داریم و سنت­هایی داریم. رخصت­ها موردی است لکن سنت­ها جنبه عمومی پیدا می­کند مثلاً خداوند متعال در سوره مبارکه مائده آیه سوم می­فرماید: « حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ » تا برسد به آخر آیه که می­فرماید: «فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ » آیه کریمه می­فرماید: «بر شما حرام شده است مردار، خون، گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشدو هر کس دچار گرسنگی شود بدون گرایش داشتن به گناه اگر به مقدار ضرورت که از بین نرود بخورد خداوند متعال بخشنده و مهربان است» این آیه کریمه گوشت خوک و … را حرام می­داند ولی همین گوشت خوک در صورت اضطرار به صورت موردی گرسنه می­تواند به اندازه ضرورت استفاده کند. حال اگر عده­ای بگویند ما مدتی به خودمان گرسنگی بدهیم وقتی مضطر شدیم گوشت خوک هم بر ما حلال می­شود. و کم کم کل جامعه دچار این آسیب شدند. ما بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی شکل بانک­ها را عوض کردیم. اما برای تغییر سیستم ربوی چه کار کردیم؟ از باب اضطرار مسائل را حل کردیم. نص قران کریم می­فرماید: «وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ » 280 سوره بقره، و اگر وام دار تنگدست بود به او فرصت دهید تا وقتی که بتواند بدهی خود را پرداخت کند و البته بخشیدن و صدقه دادن شما به او برای شما بهتر است اگر بدانید که متأسفانه نمی­دانیم. برای رفع خستگی مطلبی را در پرانتز عرض کنم گویند یکی از مراجع بزرگ مبلغی را به کسی قرض داده بود و قرض گیرنده مدتها بدقولی می­کرد یک روز آن مرجع برای او پیغام می­فرستد که اگر تا هفته آینده پول را نیاوردی مجبورم به وظیفه­ام عمل کنم آن مرد به دلیل موقعیت آن مرجع ترس تمام وجودش را فرا می­گیرد و پول را سر موقع به آقا می­رساند. وقتی آقا پول را دریافت می­کند خطاب به آن مرجع می­کند و می­پرسد آقا جان می­توانم سوالی کنم می­گوید بلی، اگر پول را نمی­آوردم چکار می­کردید ایشان با لبخندی آیه 280 سوره مبارکه بقره را تلاوت می­کند و می­گوید مجبور بودم صبر کنم. حال بگو ببینم تنگدستی. می­گوید آری. نصف آن پول را می­بخشد به او. ولی ما سنت را رعایت نمی­کنیم و رخصت را تبدیل به سنت کرده­ایم. امروز اگر کسی یک روز وامش را در موعد یک قسطتش دو روز تاخیر کندبه صورت کامپیوتری روز شمار جریمه دیر کرد را باید بپردازد و از عمل کردن به نص قران خبری نیست. عذرهایی که بانکها ولو در بعضی موارد به جا می­آورند نباید این رخصت دلیل شود که این سنت مهم و واجب الهی تعطیل بشودو رخصت­های موردی جایگزین آن شودما برای تغییر محتوای بانک که شامل قوانین و شناخت ماهیت پول می­باشد کاری کاربردی و عملیاتی انجام نداده­ایم.

ادامه دارد

قسمت اول مصاحبه حجت الاسلام مبشری مصاحبه اختصاصی جنبش ممانعت از جنگ با خدا