همه صاحب نظران بانکداری اسلامی متفق القولند که نظام پولی رایج درجمهوری اسلامی نیاز مند اصلاحات اساسی است .
تاکنون تلاش های بسیاری برای تبیین این اصلاحات انجام شده است و صاحب نظران زیادی ارائه طریق نموده اند. ضمن احترام به همه این صاحب نظران ، نویسنده این سطور به عنوان یکی از فعالان این عرصه برخود لازم می دانم که دیدگاه خود را به صورت فشرده و خلاصه در اختیار صاحب نظران و اندیشمندان بانکداری اسلامی قرار دهم .
البته برای فشرده سازی مطالب لازم بود که از ویرایش مقاله ای مطالب فاصله گرفته و در قالب گزاره های معین و مشخص دید گاه خود را تقدیم صاحب نظران نمایم . ولی بسیاری از این گزار ها توسط بسیاری از صاحب نظران در مقالات و کتب گوناگون مورد قبول و تاکید قرار گرفته و از این لحاظ نویسنده خود را مدیون انها می داند هر چند به دلیل طولانی شدن متن از ذکر منابع خود داری شده است . اما تفاوت های اندکی در بعضی دیدگاه ها وجود دارد که لازم است به درستی شناسایی شده و این تفاوت ها مورد ارزیابی قرار گیرد .
اینجانب از صاحب نظران محترم خواهشمند است در راستای اصلاح نظام پولی و بانکی ایران اسلامی گزاره های تقدیمی را ارزیابی کرده و اعلام نمایند که با کدام گزاره مخالفند و با ذکر دلایل ، دیدگاه خود را در قالب گزار های اصلاح شده ارائه نمایند .
پیشاپیش از همکای اساتید محترم و صاحب نظران عزیز کمال تشکر را دارم .
والسلام سید محسن علوی
سی گزاره در بانکداری اسلامی
به نظر ما برای بهود نظام پولی در کشور های اسلامی لازم است که واقعیت های مرتبط با بانکداری اسلامی را به درستی بشناسیم به نظر ما این گزار ها و واقعیت ها عبارتند از:
- نظام مالی جدید بدون موسسات پولی به عنوان واسطه مالی غیر قابل تصور است.
- افراد با هدف کسب سود از دارایی های پولی خود ، وجوه را اختیار موسسات پولی و بانکها می گذارد و این خواهش یک خواهش مشروع و مقبول است . بعضی افراد فکر می کنند که در موسسات پولی اسلام نباید هیچ سودی به سپرده گذار پرداخت شود اما این دیدگاه از پایه و اساس اشتباه است . پول افراد هم جزیی از دارایی آنان است و طبیعی است که انتظار سود داشته باشند. حکومت اسلامی وظیفه دارد که امکان کسب سود مشروع از دارایی های پولی را برای افراد جامعه ممکن سازد .
- در فرایند جابجایی پول در نظام بانکی همواره دو عقد جاری می گردد عقد در یافت پول و عقد پرداخت پول .
- بیشتر صاحب نظران اقتصاد اسلامی در جهت بهبود اجرای بانکداری اسلامی در پی بهبود اجرای عقد دوم هستند اما برای اصلاح و بهبود اجرای بانکداری اسلامی به بهبود و اصلاح عقد اول یا همان عقد دریافت پول چندان توجهی ندارند .
- ما به نظر ما مشکل اصلی نظام پولی اسلامی و علت اصلی نارضایتی مردم از این نظام پولی ثانویه به انتخاب نکردن عقد مناسب برای دریافت پول در قدم اول است. تاثیر عقد اول (عقد دریافت پول )در نظام پولی اسلامی آنست که جایگاه سپرده گذاران را در نظام پولی کشور مشخص می نمایید و تببین کننده حقوق سپرده گذار در نظام پولی کشور است .
- بطور کلی 4 عقد در هنگام دریافت پول در نظام بانکی می تواند اجرا گردد این عقود عبارتند از 1- قرض الحسنه 2- امانت 3- عقود معاملاتی (بیع) 4- عقد مشارکت .
- عقد قرض الحسنه عقد ایده الی برای دریافت پول نیست . چون در عقد قرض الحسنه بانک نمی تواند به سپرده گذار سود پرداخت کند و مجبور است برای جذب سپرده گذار از فرایند جایزه استفاد ه نماید. اما این جوایز در سالهای گذشته آسیب بسیاری به فرهنگ جامعه زده است . البته در دریافت قرض الحسنه ای پول ، سپرده گذار می تواند نحوه هزینه کرد را شرط نماید اما در عمل از این حق در جمهوری اسلامی استفاده نشده و عملا دست بانکها در هر نوع هزینه باز گذاشته شده است. شاید اگر این شرط اعمال می شده مشکلات دریافت قرض الحسنه به مراتب کمتر بود .
- در جمهوری اسلامی اصلی ترین عقد دریافت پول عقد امانت است اما عقد امانت هم عقد مناسبی برای دریافت پول نیست . در سیستم پولی که همه ساله اخبار اختلاس آن پخش می گردد چرا باید مردم را مجبور کرد که بر اساس عقد امانت خود را در اختیار سیستمی که امین نیست بگذارند . به عبارت دیگر بر اساس عقد امانت نظام پولی خود را موظف نخواهد دانست که بهترین خدمات را به سپرده گذار پرداخت نماید . چرا که در دریافت امانی پول ، سپرده گذار نمی تواند نظام پولی را برای بهبود مدیریت پرداخت ها تحت فشار قرار دهد . و نظام پولی موظف به پاسخ به سپرده گذار نیست.
- استفاده از عقد بیع در دریافت پول به آن معنی است که در لحظه مراجعه ، بانک در مقابل دریافت پول از فرد ، اوراق بهاداری را به او می فروشند این اوراق در نظام پولی به صکوک معروف شده و توانسته در سالهای گذشته از رونق زیادی بر خوردار باشد و بانکداری اسلامی را بسیاری از کشور ها دچار تحول نماید . افزایش قیمت این اوراق یا سود تعلق گرفته به این اوراق بهادار فرایند کسب سود از دارائی های نقد می باشد.
- این اوراق بهادار بر حسب نوع هزینه نمودن پول به انواع مختلف مانند اوراق اجاره ، اوراق مرابحه ، اوراق جعاله یا اوراق مشارکت معروف شده اند . اما در باطن کار باید انها را اوراق مشارکت در پرداخت های اجاره ای، یا در پرداختهای مرابحه ای (فروش اقساطی) یا در پرداخت های جعاله ای و یا اوراق مشارکت در پرداختهای مشارکتی دانست . در واقع باید همه انواع صکوک را در ذات خود اوراق مشارکتی دانست . که برای پرداختهای خاص اختصاص یافته است .
- با توجه به انچه در رابطه با خرید و فروش انواع اوراق مشارکتی با نام صکوک در روش سوم دریافت پول گفته شد ، عملا با خربد اوراق صکوک راه کار چهارم یا همان دریافت مشارکتی وجوه هم تحقق یافته است . دارنده صکوک در واقع شریک تمام افراد دیگری است که آن نوع صکوک را خریداری کرده اند . به عبارت دیگر خریداری صکوک بهترین نوع مشارکت خواهد بود و باید به عنوان بهترین راه اصلاح نظام پولی مد نظر قرار کیرد .
- دو نوع صکوک از نظر نحوه تولید قابل تصور است . صکوک داخل بانکی و صکوک خارج بانکی .
- صکوک خارج بانکی باید در قالب پروژه یا مالکیت یک شرکت سهامی تعریف شوند .
- صکوک داخل بانکی می توانند در قالب صندوق های مشارکت در زیر مجموعه بانک تعریف شوند . در صکوک داخل بانکی تاسیس صندوق حکم اجرای پروژه را پیدامی کند . صکوک داخل بانکی از ان جهت که توسط خود بانک تولید می شوند و به کمک ان بانکها می توانند پرداختهای خرد متعدد داشته باشند ارجحیت دارند .
- صندوق های تاسیس شده برای انتشار صکوک داخل بانکی برای تبیین درست فریند مشارکت ، باید دارای اساسنامه و مرامنامه معین بوده و همچنین دارای شخصیت حقوقی و حسابداری مستقل از بانک باشند و البته توسط بانکها بر طبق اساسنامه بر اساس یکی از عقود شرعی مانند جعاله یا امانت مدیریت خواهند شد .
- وجوه حاصل در صندوق های مشارکت بانکی به طور کلی می توانند به 3 گونه پرداخت شوند :1-پرداخت های مشارکتی 2-پرداختهای معاملاتی3-پرداختهای قرض الحسنه یا امانی
- پرداختهای مشارکتی در دو قالب مشارکت سهامی و مشارکت غیر سهامی قابل انجام است . مشارکت سهامی بخصوص در شرکتهایی مانند سهامی عام دارای هزینه معاملاتی کم ، اما مشارکت غیر سهامی به علت عدم تقارن اطلاعات در عمل دارای اشکالات جدی است . این نوع مشارکت اگر بخواهد به درستی انجام شود نیازمند استخدام کارمندان و کارشناسان زیادی برای نظارت بر فرایند مشارکت است و عملاً هزینه معاملاتی عقد مشارکتی بالا بوده و احتمال بروز خطر اخلاقی بسیار زیاد است و تنها در قالب پروژه های بزرگ توجیه اقتصادی دارد .
- پرداختهای معاملاتی در قالب فروش اقساطی برای بسیاری از افراد فعال در فعالیت های اقتصادی مناسب خواهد بود . صندوق های مشارکت در فروش اقساطی هم می تواند سود خوب و مشروعی را برای افراد فراهم نماید و عملا هزینه معاملاتی آن هم پایین است . اما این نوع فروش نیازمند اعمال نرخ های معین از افزایش قیمت است که انها را تا حدود مشابه بانکداری رایج در غرب نموده است. هر چند از نظر شرعی بر این کار ایرادی وجود ندارد .
- سومین نوع پرداخت در صندوق های مشارکت پرداختهای قرض الحسنه است در نظام پولی اسلامی مظلوم واقع شده است و البته به نظر ما ابن بزرگترین ظلمی است که در حق بانکداری اسلامی روا داشته شده است و به نظر ما اصلاح بانکداری اسلامی بدون رفع این ظلم ممکن نخواهد شد .تمام تلاش ما احیا و اجرای این نوع پرداختها در نظام پولی کشور های اسلامی است .
- بعضی از صاحب نظران اسلامی مشارکت در پرداختهای قرض الحسنه را کار نمی دانند و سود ناشی از این مشارکت را جایز نمی شمارند . اما ما معنقدیم این کار یکی از از بهترین کار هایی است که هر مسلمان می تواند به انجام برساند. البته ما هم معتقدیم در صکوک قرض الحسنه ( صکوک صندوق مشارکت متکی بر پرداخت های قرض الحسنه) صندوق نمی تواند و نباید به خریداران اوراق سود ریالی پرداخت نمود ، اما این به معنی ان نیست که تاسیس این صندوق شرعی نیست و یا انکه صندوق حق ندارد به سهام داران و شرکای خود هیچ گونه منفعتی برساند .
- صندوق های مشارکت متکی بر پرداختهای قرض الحسنه هنگامی مورد استقبال جامعه قرار خواهد گرفت که خریدارن اوراق صندوق به نسبت مبلغ و مدت مشارکت خود از امتیاز دریافت وام های بدون سود صندوق بر خوردار شوند . در واقع سود این صندوق همان امتیاز وام قرض الحسنه صندوق خواهد بود .
- دارندگان صکوک قرض الحسنه ( صکوک مشارکت در پرداختهای قرض الحسنه) خواهند توانست در ابتدای هر ماه برای دریافت امتیاز مشارکت در صندوق به بانک مدیریت کننده صندوق مراجعه نمایند . اوراق امتیاز درحکم اوراق دین صندوق در پرداخت وام قرض الحسنه به دارندگان اوراق است .
- با ایجاد و تولید صکوک قرض الحسنه (صکوک مشارکت در پرداختهای قرض الحسنه) نوع دیگر از اوراق بهادار به نام صکوک امتیاز تولید خواهد شد که نشان دهنده مقدار سودی است که مالکان این اوراق از مشارکت خود دریافت خواهند شد .
- با تاسیس و رواج صکوک قرض الحسنه و صکوک امتیاز وام قرض الحسنه، بانکها با نرخی به نرخی به نام بهره خداحافظی خواهندکرد و نیازی به دخالت شورای پول و اعتبار و تعیین نرخ بهره نخواهند داشت .
- بعضی افراد فکر می کنند که نظام پولی وظیفه دارد که به افراد جامعه وام قرض الحسنه پرداخت نماید اما به نظر ما نظام پولی اسلامی وظیفه دارد که امکان دریافت وام قرض الحسنه را برای افراد جامعه فراهم کند . افراد در طرح ما می تواننند با ذخیره سازی امتیاز های خود و یا قرض دادن آن به افراد دیگر امکان دریافت قرض الحسنه را برای خود و دیگران ممکن سازند .
- خرید و فروش صکوک امتیاز و کشف قیمت تعادلی آن می تواند سبب تعادل در بازار پول و به طبع آن در سایر بازارها گردد .
- صکوک امتیاز ابزار مناسبی در دست بانک مرکزی برای مدیریت نقدینگی کشور خواهد بود . و با خرید و فروش ان میتواند نقدینی اقتصاد را مدیریت کند.
- شورای پول و اعتبار در اقتصاد اسلامی نباید نرخی را به نام نرخ سود به بانکها اعلام نماید . و تنها باید نرخ کار مزد بانکها را معین نمایند . اعلام نرخ سود بازمانده از تفکر ربوی در اقتصاد اسلامی است .
- کاهش ارزش پول در اقتصاد کشور ها سبب شده که فرایند قرض دادن پول در طی زمان کاهش یابد اما دولت اسلامی وظیفه دارد که برای این مشکل چاره ای بیندیشد. یکی از این چاره ها ، رواج اوراقی است که ارزش ان در طی زمان کاهش زیادی پیدا نکند اوراق امتیاز وام قرض الحسنه می تواند یکی از این اوراق باشد.
- صندوق های مشارکت بین صندوقی متکی بر پرداختهای قرض الحسنه در زیر مجموعه بانک مر کزی می توانند تعریف وتاسیس شوند و از این طریق اوراق امتیاز مشارکت بین صندوقی تولید گردند از طریق این اوراق بانک مرکزی می تواند بر میزان نقدینگی تاثیر گذار باشد .
