بی‌تفاوتی به آموزش احکام فقهی تجارت از سوی تجار و فعالان اقتصادی و فاصله گرفتن حوزه‌های علمیه و بازار باعث شده غبار ربا تقریبا بر دوش فعالیت‌های اقتصادی بنشیند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، یکی از موضوعات مهمی که در اقتصاد کشور ما کمتر بدان پرداخته شده، بررسی ویژگی‌ها و کارایی بازار اسلامی و احکام فقهی تجارت و کسب‌و‌کار در این بازار است. برای ویژگی‌های بازار اسلامی شرایطی همانند مطابقت با شرع، رعایت اخلاق، شفافیت، عدم رباخواری و … ذکر شده است؛ یکی از مهم‌ترین نکاتی که در بازار اسلامی ضروری به نظر می‌رسد، آشنایی با احکام فقهی تجارت به عنوان یکی از تأکیدات قرآن و دین مبین اسلام است که گویا در کشور ما توجه چندانی به آن صورت نگرفته است. برای بررسی بیشتر این موضوع با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم رجایی رامشه، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و رئیس مؤسسه پژوهش‌های کاربردی قدر گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که متن این مصاحبه در ادامه می‌آید:
ایکنا: به عنوان سؤال اول بفرمائید موضوع دانستن احکام فقهی تجارت و کسب و کار در قرآن و در دین مبین اسلام تا چه اندازه دارای اهمیت است؟
رجایی: در موضوع تجارت از حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) نقل شده است که می‌فرمایند: «الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَر».بنابراین همانقدر که آشنایی با احکان تجارت مهم است، شناخت احکام فقهی تجارت هم دارای اهمیت است و در تاریخ اسلام هم مرسوم بوده که تجار و بازرگانان، ابتدا احکام فقهی تجارت را یاد گرفته و و همزمان شاگردی مراکز تجاری را هم انجام می‌دادند؛ لذا لازم است این سنت قدیمی فراموش شده را احیا کنیم تا افرادی که قصد ورود به دنیای تجارت را دارند ابتدا احکام تجارت را یاد بگیرند تا دچار مشکل نشوند.
دانستن احکام ربا برای افرادی که مشغول فعالیت‌های تجاری هستند بسیار مهم است و باید با احکام آن آشنا باشند. همچنین بسیاری از احکام همانند خیارات معامله، احکام خرید و فروش، صیغه عقد، ایجاب و قبول، مسائل مربوط به فسخ ، تدوین قرارداد و نکاتی که در قراردادها و در خرید و فروش باید ثبت شود، از مسائل بسیار مهمی هستند که فراگیری آنها همه افراد ضروری است.
ایکنا: آیا در قرآن به صورت مشخص درباره فراگیری احکام تجارت مطلبی وجود دارد یا به این مسائل در لابه‌لای احکام و بیانات ائمه و معصومان(ع) اشاره شده است؟
رجایی: مهم‌ترین آیه قرآن در این زمینه مربوط به ثبت و وجود قرارداد است و طبیعی است که این قرارداد باید براساس احکام فقهی باشد برای اینکه از اختلافات جلوگیری شود. در قرآن آمده است: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هر گاه به وامى تا سررسيدى معين، با يكديگر معامله كرديد، آن را بنويسيد. و بايد نويسندهاى (صورت معامله را) بر اساس عدالت، ميان شما بنويسد. و هيچ نويسندهاى نبايد از نوشتن خوددارى كند؛ همان گونه (و به شكرانه آن) كه خدا او را آموزش داده است» (البقره/ 282) بنابراین براساس اعلام قرآن، وقتی در خرید و فروش‌ها دِینی ثبت شود، قرآن می‌گوید بنویسیدش و شاهد هم بگیرید و صیغه هم باید بر زبان جاری شود.
بنابراین دانستن احکام تجارت و فعالیت اقتصادی مهم است و حتما باید احکام را فراگرفته و قراردادها را محکم و به صورت مکتوب ببندیم و دست‌کم قراردادهای خرید و فروش مهم را ثبت کنیم.
ایکنا: البته برخی از تجار به صورت شخصی به علما مراجعه می‌کنند اما سؤال این است که آیا در ایران نهاد خاص و تعریف شده‌ای برای آموزش این احکام وجود دارد؟
رجایی: متأسفانه چنین نهادی وجود ندارد اما پیشنهاد ما این است که اتاق اصناف با مراکزی همانند انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، قرارداد بسته و از خود بازاریان برای انجام این مسئله کمک بگیرد.
زمانی در انجمن اقتصاد اسلامی حوزه با همکاری برخی از همکاران به خصوص آقای محمدجواد توکلی، بروشوری تحت عنوان بازار خوبان آماده کردیم که حدود شش شماره از این بروشور فراهم و منتشر شد و قصد داشتیم در سطح وسیع و گسترده در سطح بازاریان پخش کنیم که بخش مهمی از این برووشر مربوط به شناخت احکام بود.
ایکنا: آیا این بی‌تفاوتی نسبت به یادگیری احکام شرعی در تجارت و سایر فعالیت‌های اقتصادی مختص شرایط کنونی است یا در گذشته هم وضعیت به همین منوال بوده است؟
رجایی: در گذشته حوزه‌های علمیه در دل بازار بودند و مثلا سیروس شفقی در کتاب «بازار بزرگ اصفهان» نقل می‌کند که در بازار اصفهان حدود 17 مدرسه علمیه در درون بازار بوده است و علما در ورودی و خروجی بازار حضور داشته و هم امر به معروف و نهی از منکر می‌کردند. همچنین بازاریان به صورت مرتب با این حوزه‌ها مرتبط بوده و فرزندان آنان که قصد یادگیری مهارت آموزشی داشتند، در حین کار و آموزش، صبح زود و قبل از ورود به بازار یا پس از پایان کار وارد حوزه‌ها می‌شدند و آموزش می‌دیدند و نسبت به احکام شناخت پیدا می‌کردند؛ بنابراین باید این را احیا کنیم.
ایکنا: چگونه باید این امر را احیا کنیم؟
رجایی: پیشنهاد بنده درباره راهکار احیای این امر این است که اتاق اصناف هر شهرستان و هر بازاری، با مراکزی همانند انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه قرارداد همکاری امضا کند و ما اعلام آمادگی می‌کنیم که در این زمینه نهایت همکاری را انجام دهیم.
با وجود اینکه بنده عضو هیئت‌مدیره انجمن اقتصاد اسلامی حوزه نیستم اما هم خودم و هم دیگر همکاران در این انجمن برای همکاری اعلام آمادگی می‌کنیم تا اگر اتاق اصناف و وزارت صنعت، معدن و تجارت هم کمک کند بتوانیم این انتقال احکام تجارت را انجام دهیم.
ایکنا: آیا این پیشنهادات را به صورت مکتوب یا شفاهی با اتاق اصناف یا وزارت صنعت در میان گذاشته‌اید؟
رجایی: با اتاق اصناف قم در میان گذاشتیم و اعلام آمادگی کردیم که اگر هزینه‌های پخش این بروشور را بر عهده بگیرند، آن را آماده پخش می‌کنیم؛ چراکه قطعا تهیه این بروشور هزینه‌بردار است و اگر قرار باشد در مقیاس وسیع پخش شده و ادامه‌دار باشد، به طور طبیعی باید هزینه‌های آن تأمین شود و اگر مسئولان کمک کنند مسئله بسیار ساده حل می‌شود و هزینه چندانی هم ندارد.
بنابراین ما آماده‌ایم به صورت تیم‌های تحقیقاتی، تجربه خود را در اختیار وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق اصناف قرار دهیم و امیدواریم که شما هم به عنوان خبرگزاری برجسته قرآنی نقش خود را در این زمینه ایفا کنید.
ایکنا: شما اشاره کردید که پیشنهادات خود برای آموزش تجار و اصناف را با اتاق اصناف قم در میان گذاشتید، واکنش آنها چگونه بود؟ آیا همکاری لازم را با شما انجام دادند؟
رجایی: بنده قصد ندارم این موضوع را بیشتر باز کرده و عملکرد کسی را به نقد بکشم بلکه صرفا می‌خواهیم این پیشنهاد برجسته شود و باز اعلام می‌کنم که هم در انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، هم در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و هم به عنوان رئیس مؤسسه پژوهش‌های کاربردی قدر آمادگی داریم که به حل این مسئله کمک کنیم و مطمئنم اگر آنها هم حاضر به همکاری باشند، همکاران ما هم تشنه این کار هستند.
ایکنا: در مورد فعالیت‌های مرکز قدر که به آن اشاره کردید اندکی توضیح دهید. این مرکز هم در حوزه اقتصاد اسلامی به فعالیت می‌پردازد؟
رجایی: این مرکز در حوزه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مشغول فعالیت است و بخشی از فعالیتش مربوط به بازار است و فعالیت‌هایی مناسبی هم در حوزه بازار، هم در رابطه با فضای ارتباطات، الگوی سیاسی، الگوی اجتماعی و الگوی تربیتی پیشرفت انجام داده‌ایم.
ایکنا: در زمینه آن بخش از فعالیت شما که مربوط به بازار است، تاکنون چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
رجایی: فعالیت‌هایی همانند بررسی شاخص صداقت در بازار اسلامی صورت گرفته که در بازار مشهد اندازه‌گیری شد. همچنین موضوع تکریم مشتری به جای رضایت مشتری مورد توجه قرار قرار گرفت و چاپ و منتشر شد.
همچنین در این بخش به موضوعاتی همانند تسهیل مبادلات، موضوع کارآیی و اسراف و بهره‌وری پرداخته شده است که بسیار مهم هستند و همچنین موضوع عدالت در بازار از جمله دیگر فعالیت‌های انجام شده در این زمینه است.
ایکنا: در مورد بروشور بازار خوبان هم اندکی توضیح دهید. تاکنون چند نسخه از آن منتشر شده و آیا هنوز هم منتشر می‌شود؟
رجایی: تاکنون شش نسخه از آن منتشر شده ولی چون کسی از ما حمایت نکرد بنابراین ما هم نتوانستیم ادامه دهیم اما این چند جلد را میتوانید از انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه تهیه کنید.
ایکنا: این بروشورها دارای چه محتوایی بودند و آیا امکان انتشار مجدد آن وجود دارد؟
رجایی: در مورد شناخت احکام و مسائل متنوع مربوط به احکام بازار اسلامی بود و انتشار آن می‌تواند ادامه یابد به شرطی‌که وزارت صنعت، معدن و تجارت از ما حمایت کرده و مبلغ اندکی برای انتشار آن اختصاص دهد و اگر این اقدام را انجام دهند، ما این بروشور را به شکل فعال منتشر کرده و به صورت ماهنامه در سطح بازار پخش خواهیم کرد.
ایکنا: آیا برای انجمن اقتصاد اسلامی حوزه یا سایر نهادهایی که در حوزه اقتصاد اسلامی فعالیت کرده و شما با آنها در ارتباط هستید این امکان وجود دارد که احکام فقهی تجارت را به صورت مستقیم به تجار و بازاریان آموزش دهند؟
رجایی: در این زمینه هم برای همکاری اعلام آمادگی می‌کنیم و اگر هم می‌خواهند به صورت عمیق‌تر و به شکل استاد وارد قضیه شده و به تجار و بازاریان آموزش دهیم اگر فقط هزینه اساتید را پرداخت کرده و مکان لازم برای این اقدام را در اختیار ما قرار دهند، ما برنامه‌های لازم را نوشته و همراه با اساتید متخصص به آنها معرفی خواهیم کرد و بابت چنین اقدامی هم انتظار هیچ سودی را نداریم و اتفاقا این کار با کمترین هزینه انجام خواهد شد؛ چراکه داوطلب برای این کار زیاد است و طلبه‌های اقتصاد‌خوانده و اقتصاددانان طلبه، در به در به دنبال این هستند که این را نشر بدهند و کمک کنند.
ایکنا: به عنوان سؤال پایانی بفرمائید آیا این عدم وجود آموزش احکام فقهی در عرصه تجارت در ایران تاکنون باعث ایجاد مشکلات ملموسی شده است؟
رجایی: بله به میزان فراوانی باعث ایجاد مشکل شده است و نمود بارز آن هم این است که غبار ربا تقریبا بر دوش همه نشسته است و در مورد اینکه چه کسی مسئول این قضیه است باید گفت که هم اتاق اصناف، هم وزارت صنعت، معدن و تجارت، هم وزارت اقتصاد و هم روحانیت در قبال این موضوع دارای مسئولیت هستیم و فردای قیامت باید جواب پس دهیم و دوباره اعلام می‌کنم که برای همکاری در این زمینه نهایت آمادگی را داریم.
گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی
منبع: خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)
