در این مقاله به راهکارهای عالمان دینی برای کاهش نرخ ربا می پردازیم:
برای این که درک روشن تری از ربا در زندگی مردم داشته باشیم،[1] اولین قدم، توجه به سابقه طولانی مسئله ربا است. متاسفانه بیش از شش
هزار سال مردم با مسئله ربا دست و پنجه نرم می کنند و حتی از حکومت حمورابی (چهار هزار سال قبل) گزارش شکایات مردم از مشکلات ربا به دست آمده است. هدف ما از طرح تاریخ، شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت نیست. بلکه به ما یاری می رساند در بررسی مشکلات، نگاه جامع تری داشته باشیم و با ثبات قدم و درک مساله، پیوند میان نهادهای حکومت و دیانت و خواست عمومی را دنبال کنیم و به سرنوشت پیشینیان توجه داشته باشیم و از تاریخ درس بگیریم، چنانچه امام علی(ع) فرمودند: «پیشینیان شما، از این رو به هلاکت افتادند که مردمان را از حق شان بازداشتند و مردم آن را خریدند و حاکمان با شیوه ای نادرست و باطل با مردم برخورد کردند و مردم هم به ایشان اقتدا کردند.»[2]
پس از تدبر تاریخی، برطرف شدن ربا در سه حوزه راهکارهای: عالمان دینی، مردم و دولت مردان قابل مطالعه است.
۱- راهکارهای عالمان دینی
۱-۱- پخته شدن فتاوای فقهی:
* تحلیل معاملات جدید اقتصادی، کوششی است که از عالمان انتظار می رود. مسایل کتاب حاضر می تواند سرفصل برخی مباحث خارج فقه باشد. لازم است عالمان دینی و متخصصان علوم انسانی برای روشن شدن ماهیت معاملات مشروط، خرید و فروش اسکناس، خسارت تاخیر تادیه، اوراق قرضه، بیمه های جدید عمر و پس انداز توامان، سپرده گذاری ها، معاملات بورس نفتی و … تلاش کنند.
* موضوع حق الوکاله بانکی: فرض کنید برای حساب سرمایه گذاری کوتاه مدت ۸درصد، بلندمدت یک ساله ۱۴درصد و پنج ساله۲۰درصد سود علی الحساب بپردازند. بر اساس نظریه وکالت مشتریان به بانک، اگر بانک ها واقعا به عنوان وکیل سپرده گذاران عمل کرده اند، یعنی بعد از کسر درآمد حق الوکاله واقعی و هزینه های بانک، سود باقی مانده را بین صاحبان سپرده ها تقسیم می کنند، آیا می توان چنین فاصله معناداری بین سود سپرده ها رخ دهد؟ اگر به اسم حق الوکاله هدف دیگری تعقیب می شود، اصل نظریه وکالت مخدوش شده و جواز فقهی آن شبهه دار می گردد و لازم است عرف شناسی و موضوع شناسی دقیقی انجام شود. همچنین تنوع منابع بانک از جهت ماهیت حقوقی، غیر قابل تفکیک بودن دخل و خرج هر یک از سپرده ها، هزینه تکالیف به بانک ها و عوامل دیگر موجب می شود، مسئله وکالت در معاملات بانکی از پیچیدگی خاصی برخوردار شود. تلاش برای شناخت موضوع و احکام ضرورت دارد.[3]
* عدالت و تورم: در فصل قبل دیدگاه مراجع تقلید درباره تورم نوشته شد. برای بهبود عدالت، باید سود اسمی سرمایه های جذب شده از مردم به ویژه گروه های کم درآمد، متضمن نرخ تورم باشد و نظام بانکی به طور عادلانه از قدرت خرید سپرده گذاران محافظت نماید. این اصل موجب می شود که منابع سپرده گذاران به گیرندگان تسهیلات منتقل نشود. در زمان های تورمی حتی قدرت خرید اصل سپرده سپرده گذاران کاهش می یابد، ولی این کاهش ارزش در بازپرداخت گیرندگان تسهیلات لحاظ نمی شود. این پدیده گاهی موجب انتقال منابع از سپرده گذاران به گیرندگان تسهیلات می شود و ناعادلانه است.
* سود و میزان مخاطره: اصل آزادی مالی در چارچوب معین را می توان به صورت آزادی انتخاب مخاطره (ریسک) و بازده تعریف کرد. به عبارتی دیگر باید سپرده گذار حق آن را داشته باشد تا نوسانات سود را کمتر یا بیشتر بر اساس ثروت و قدرت تحمل ریسک خود، انتخاب کند. یکی از بزرگترین کاستی های تحقیقات بانکداری اسلامی موضوع ریسک و مخاطره است، در حالی که از بحث های اصولی علم نوین مدیریت مالی است. البته تحقیقاتی در جریان است.
* تبیین وظایف نظارتی: بخش نامه های بانک داری بدون ربا در کارایی و هزینه معاملات تاثیر بسزایی دارد. گاهی بانک داری را ناکارآمد و مشتری را خسته و حتی فساد را بیشتر می کنند. مثلا در فروش اقساطی، دستورالعمل های محدود کننده خرید مشتری به کالای ایرانی یا انواع محدود خرید چقدر ما را به هدف می رساند؟ چه فایده ها و ضررهایی دارد؟ اصرار بر پیش فاکتور و شماره حساب فروشنده کالا، چقدر ربا را کم می کند و چه عوارضی ایجاد می کند؟ آیا روش جایگزین دارد؟
۲-۱- آسان سازی واژگان:
گاهی نه تنها مشتری بلکه کارگزاران بانک نیز از تحلیل حقوقی واژگان عاجزند. برای مثال در برخی از فرم های سپرده گذاری آمده است: «بانک … به وکالت از طرف سپرده گذار با داشتن حق توکیل، وجه این سپرده را طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا به طور مشاع به کار گرفته و منافع حاصله را پس از کسر حق الوکاله طبق آیین نامه و مقررات مربوطه با داشتن حق صالحه منافع، بین بانک و سپرده گذاران به تناسب مبلغ و مدت به کار گرفته شده تادیه خواهد نمود.»
روشن است که فهمیدن همین یک بند، علاوه بر آشنایی با واژه های حقوقی «حق توکیل»، «حق الوکاله»، «حق مصالحه» نیاز به آشنایی با قانون عملیات بانک داری بدون ربا و آیین نامه ها و مقررات مربوطه دارد. در نتیجه اغلب سپرده گذاران بدون توجه به متن قرارداد، آن را امضا می کنند و وجوه خود را در اختیار بانک قرار می دهند. در حالی که علم مشتری به مفاد قرارداد لازم است تا بتواند آن را قصد کند.[4]
۳-۱- طراحی شاخص های کاربردی با کمک بانک مرکزی:
* تبیین روشن تری از شروط تسهیلات: می دانیم سپرده گذاری به شرط اضافی ربای حرام است. مگر آن که منافع شرط برای عموم مردم باشد (نه منافع وام دهنده). برخی از شروط مثل: وام به شرط افتتاح حساب متقاضی و ضامن، اعطای تسهیلات به شرط سرمایه گذاری در مناطق محروم، اعطای وام به شرط سپرده گذاری، به شرط مبلغ مسدودی و غیره است. هدف موسسات مالی حداکثر کردن سود است و با استفاده از تبصره مذکور، شرط های زیادی وضع می کنند. لازم است اندیشمندان، شاخص هایی را طراحی کنند و با آن معیارها بتوانیم اظهار نظر دقیقی درباره شرط ها انجام دهیم و مشخص شود؛ شرط وضع شده منافع عموم مردم را در پی دارد یا منافع وام دهنده را تامین می کند؟ در حال حاضر استدلال ها توصیفی است و مورد اختلاف سلیقه ها واقع می گردد. پس از طراحی شاخص ها می توان هر سال مسابقه هایی برای کاهش ضریب ربوی معاملات و قرض ها ترتیب داد.
* در حال حاضر کوشش های جالبی درباره شاخص های کفایت سرمایه در بانک های کشور انجام شده است.[5] ولی به دلیل نبود شاخص‌های بخشی[6] نمی توان به صورت واضح گفت که هریک از شعب، بانک و در نهایت سیستم بانکی چه مقدار در تحقّق اهداف قانون بانک داری بدون ربا موفّق بوده است. نبود شاخص کلّی، زمینه‌ساز قضاوت‌های متفاوت در زمینة عملکرد شعب، بانک‌ها و سیستم بانکی می شود. ما نیازمند شاخص‌هایی هستیم که بتوانند بخشی از اهداف این نظام را ترسیم نماید. این شاخص ها باید:[7]
الف) واقع‌نمایی داشته باشد؛ یعنی واقعیت‌هایی را که حاکی از ویژگی‌های لازم است، منعکس سازد.
ب) به راحتی قابل درک باشد تا با تفسیرهای سلیقه ای و متفاوت، دچار گمراهی و سردرگمی نشویم.
پ) باید بتواند چیزی را اندازه‌گیری نماید که به اهمیت و ضرورت آن در موضوع خاص قائل باشیم.
ت) باید بتواند در شرایط و حالات احتمالی نقش علایم هشداردهنده را ایفا نماید.
ث) تفکیک شخصیت های طرف قرارداد و نوع قراردادها: لازم است جدول انحرافات انواع قراردادها طراحی شود و نسبت انحراف هر دسته به دست آید تا نسبت ها جامع بینانه باشد، هریک از نسبتهای فوق را می‌توان به تفکیک حیل ربا و یا موارد ربوی محاسبه کرد. با این روش، می‌توان قراردادهای مبتلاً به ربا را از حیث نوع ربا عیب‌یابی کرد. هریک از نسبتهای فوق را می‌توان به تفکیک عقود محاسبه کرد؛ به عنوان نمونه، می‌توان نسبتهای فوق را در دو بخش عقود مبادله‌ای و عقود مشارکتی به صورت مجزّا محاسبه نمود. روشن است که مراودات بین‌بانکی و نیز روابط بین بانک‌ها و بانک مرکزی نیز می‌بایست عاری از ربا باشد. لذا هریک از نسبتهای فوق را می‌بایست برای روابط بین‌بانکی و بانک مرکزی نیز محاسبه نمود.
ج) شاخص ها الزاماً نشان‌دهندة این نیست که بانک رباخوار است، زیرا ربا قائم به دو طرف بوده و مشخصاً شاخص مربوط نیز میزان ربا در دو طرف بانک و مشتری را اندازه‌گیری می‌کند. البته می‌توان با تفکیک بین مواردی که بانک عامل ربوی شدن قرارداد شده، شاخص ربا را صرفاً برای بانک محاسبه نمود.
چ) خلاصه نسبت ها در یک شاخص: شاخص ربا درجه فعالیت‌های ربوی انجام‌شده را اندازه می گیرد. امیدوارم برترین های بدون ربا در هر سال تشویق شوند و تجربیات آن ها در همایش سالیانه بهره برداری شود و الگوهای عملی معرفی گردند. فکر می کنم پیشرفت و رونق و دین داری دروازه های جدیدی به روی بشریت بگشاید.
۴-۱- فرهنگ سازی با مشارکت هنرمندان:
برای فرهنگ سازی؛ دانش اولیه، هماهنگی های لازم و بسترسازی قبل از اجرا و سپس اجرای راهکارهای فرهنگی و در نهایت ارزیابی ثمربخشی و جمع بندی راهکارها و ارایه نتایج تحلیلی برای مجموعه های مرتبط مهم است.[8]
در این فرایند، توجه به اولویت های فرهنگ سازی مثل: جایگاه اعتقادات در آزمایش های زندگی،[9] خطرات معاملات سوری و مصرف وام در غیر موردش،[10] آگاهی و شفافیت قراردادها،[11] تشریح سبک زندگی با میانه روی، رسیدگی به محرومان و بیان آخرین داده های بانک داری بدون ربا و تاثیر ربا در اشتغال، درآمد، تورم و بیکاری مهم است.[12]
در این فرایند، شیوه ها و روش انتقال مفاهیم مهم است. زیرا پیامبر اکرم(ص) با بیان ساده و دلایل روشن، مردم را هدایت می فرمود و از جدل خودداری می نمود.[13] مباحث علمی اهمیت فراوان دارد ولی به تخصص های حوزه و دانشگاه بر می گردد. در جامعه لازم است با الگوهای ساده، اطلاع رسانی موثر انجام شود. فتاوا و مصوبات به صورت آسان و روان با لحاظ امانت داری به مخاطبان منتقل و با گفتار هماهنگ تحریر شود تا احساس اضطراب و تشویش ایجاد نشود و استفاده از داستان و انیمیشن و بروشور نیز مهم است.[14] فرهنگ سازی با تالیف کتاب، تکثیر جزوه، مجموعه های فرهنگی نمایشی، سی دی آموزشی و مسابقات، گنجاندن مباحث مناسب در کتب دبیرستان ها و دانشگاه ها، معرفی عوامل تامین اجتماعی اسلامی همچون زکات، خمس، انفاق، وقف و صدقه به همراه توضیح تجهیز و تخصیص منابع فوق و تبلیغ مطالب توسط واعظان محترم به همراه آگاهی های جدید مفید است، تبیین مباحث مورد نیاز کسبه و تجار و حتی تدارک برنامه های مناسب کودکان نیز لازم است.
۵-۱- توجه خواص و فرهیختگان به دوری از ربا:
در بعضی جوامع، فرهیختگان عملا به تبعیت از صاحبان رباخوار جامعه روی می آورند و الگوی جامعه همان صاحبان سرمایه می‌شوند.[15] مردم نیز به تبعیت از خواص، حساسیت خود را در موازین شرعی از دست می‌دهند و فاصله شدید طبقاتی به موضوع دامن می‌زند. مساله ای که در سرنوشت کلیسای قرن سوم میلادی و نظایر آن می بینیم و سقوط امپراطوری عظیم روم غربی و پیدایش مذاهب پروتستان از نتایج آن است. لازم است از حوادث تاریخی درس بگیریم. قرآن کریم می فرماید: «آیا مردم به سیاحت و بررسی نمی پردازند تا ملاحظه کنند که اقوام و ملت هایی پیش از آن ها وجود داشته اند ولی به واسطه رفتار ظالمانه نابود شدند. خداوند هرگز به آنان ستم نکرد، آن ها به خودشان ستم می کردند.»[16]
مطالعه تاریخ در پیشگیری و درمان گناهان مهم است. لطفا درباره حکایت روم غربی و کلیسا به مأخذ زیر مراجعه فرمایید:
(صفحه 220)duchesne mon .1935 .early history of christin church. London
سایر منابع:
[1] -متن حاضر قسمتی از کتاب سکه های گداخته اثر علی هوشیار است.
[2] – بحارالأنوار، ج33، ص487، باب29 / نهجالبلاغة، خطبه 22؛ص466 ؛ کتب أمیر المؤمنین(ع): «إِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَنَّهُمْ مَنَعُوا النَّاسَ الْحَقَّ فَاشْتَرَوْهُ وَ أَخَذُوهُمْ بِالْبَاطِلِ فَاقْتَدَوْهُ»
[3] -بانک داری اسلامی، ص۱۰۰
[4] -بانک داری اسلامی، ص۱۶۱ به نقل از: مجموعه سخنرانی ها و مقالات هشتمین سمینار بانک داری اسلامی، ص۱۰۹/ سخنرانی آیت ا… رضوانی، مجموعه سخنرانی ها و مقالات پنجمین سمینار بانک داری اسلامی، ص۲۴
[5] – طرح پژوهشی شاخص‌های بانکداری اسلامی با حمایت مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری / همچنین برای مطالعه بیشتر می توانید به مقاله آقای محمدجواد محقق، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در فصلنامه معرفت اقتصصادی شماره4 و سایتfarsnews.com مراجعه فرمایید.
[6] -شاخص‌ها را می‌توان به جهات گوناگونی دسته‌بندی کرد: الف) شاخص ساده: در این شاخص هر یک از داده‌ها به صورت خام و به طور یکسان وارد مدل می‌شود. شاخص مرکب: در این شاخص به هر یک از داده‌ها وزنی متناسب داده شده و وارد مدل می‌شود.
ب) شاخص بخشی: شاخص بخشی تنها به یکی از مولفه‌های هدف می‌پردازد. شاخص کل: شاخص کل همان‌گونه که از نامش پیداست جمع‌بندی بین کلیه شاخص‌های بخشی و ارائه شاخص واحدی است. شاخص کل از آن جهت اهمیت دارد که به صورت خلاصه می‌تواند وضعیت موجود را منعکس کند. به عنوام مثال اسلامیت بانکداری، دارای مولفه‌های زیادی است که نبود ربا، رعایت عدالت، نقسیم سود و زیان و … از جمله آن‌ها می‌باشد. ج) شاخص‌های ایجابی: شاخص‌هایی که وجود آن‌ها از نظر طراح مطلوب به نظر می‌رسد. مانند شاخص عدالت. شاخص‌های سلبی: شاخص‌هایی که وجود آن‌ها از نظر طراح نامطلوب تلقی می‌شود. مانند شاخص ربا
[8] – چهل منزل تا کار فرهنگی مطلوب، بیانات مقام معظم رهبری در جمع مسولان صدا و سیما/ سید علیرضا واسعی و محمد شمس‌الدین دیانی: درآمدی بر روش های تبلیغی ائمه(ع)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی / نویسنده کتاب سکه های گداخته در این زمینه کوشش می کند و از راهنمایی شما و به اشتراک گذاشتن نتیجه پژوهش ها استقبال می کند. رایانامه [email protected]
[9] – در فرهنگ سازی باید بدانیم خداوند راه نجات را از میان رجس و پلیدی قرار نمی دهد، عقاید الهی برای زندگی بهتر است تا در سخت ترین شرایط، نفسی دوباره و روحیه مضاعف یابیم و به لطف الهی خردمند باشیم و گرفتار ربا نشویم. بدانیم که راه نجات ما از ربا نیست و به زودی خداوند بعد از سختی ها آسانی قرار می دهد. ( سوره طلاق، آیه7، « سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً») در فصل قبل به این موضوع پرداختیم.
[10] – جلوگیری از معاملات سوری با فرهنگ سازی: لازم است عواقب عقد شرعی سوری را توضیح دهیم، بگوییم اگر بانک مطابق قرارداد عمل کرد ولی مشتری، وجوه را صرف امور دیگر کرد چه نتیجه فقهی و یا رفاهی در زندگی او دارد. در فصل سه جدول ساده ای، ماهیت و حکم شرعی معاملات را نشان می دهد، این موارد در ضمن تکامل در رسانه‌ها آموزش داده شوند. زیرا گسترش الزامات قانونی بدون فرهنگ سازی تنها فساد را از شکل ظاهری به شکل مخفی می برد و چه بسا معامله شرعی مثل مضاربه و فروش اقساطی، اگر طرفین، به شرایط عقد آشنا نباشد فساد بیشتری را نسبت به معامله ربوی به همراه دارد.
[11] – آگاهی معاملات در فقه مهم است، شفاف سازی معاملات و رفع جهالت در شروط العقد (شرایط شکلی عقد)، شروط المتعاقدین (شرایط اشخاص) و شروط العوضین (شرایط موضوع معامله) مورد توجه است. ( شیخ انصاری مکاسب و…)
[13] – سیره و سخن پیشوایان، ص 21
[14] – استفاده از داستان های مناسب: برخی از افراد کوچه و بازار با وضع نامناسب و خلاف شئون اسلامی زندگی می کنند و به مسائل دینی تعبد ندارند، استفاده از بروشورهای داستانی عبرت آموز ربا برای همه اقشار جامعه به ویژه آنان مفید است.
[15] – الکافی، ج5، ص57: «إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَیْثُ مَا عَمِلُوا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّهُمْ لَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ نَزَلَتْ بِهِمُ الْعُقُوبَاتُ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَمْ یُقَرِّبَا أَجَلًا وَ لَمْ یَقْطَعَا رِزْقاً إِنَّ الْأَمْرَ یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ کَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَى کُلِّ نَفْسٍ بِمَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهَا مِنْ زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ»
