الگوی بانک گرامین و صندوق های قرض الحسنه

پیش درآمد
شهرت دکتر محمد یونس، بانکدار و اقتصاددان بنگلادشی، فعال اجتماعی، برنده جایزه صلح نوبل (البته به طور اشتراکی با بانک گرامین) در سال 2006، خالق و مخترع وام خرد (Microcredit)، که نوعی وام کوچک برای بیکاران و تاجران فقیر است[7]، عمدتا به دلیل تاسیس و راه اندازی بانکی به نام بانک گرامین (به معنای بانک روستا) می‌باشد[1]. طبق شیوه خرده وام، وام‌های کم ‌مبلغ به کارآفرینان و بعضا افراد بد‌‌هکاری د‌‌اد‌‌ه می‌شود‌‌ که فقیرتر از آن هستند‌‌ که طبق روال معمول بانک، قادر به ارائه‌ ضمانت و وثیقه باشند‌‌. این بانک نوعی بانک قرض الحسنه خصوصی است[3].
توجه و استفاده موثر از الگوهای بین المللی و اصلاح ساختاری در شیوه اجرایی وام های خرد پرداختی و شفاف سازی شرایط مورد نیاز جهت اخذ این گونه وام ها، با الهام از مدل مورد استفاده در بانک گرامین می تواند به عنوان سازوکارهائی اثر بخش و گزینه ای دیگر در کنار دیگر گزینه ها مورد توجه بیشتر قرار گیرد[4]. در یک مورد، این بانک با نظام قرض الحسنه بانکی در ایران مورد مطالعه قرار گرفته است[5]. البته مطالعه فوق عمدتا به صورت اعلام اعداد و ارقام وام های پرداخت شده می باشد. به نظر می رسد لازم است مطالعه تطبیقی بیشتری بین الگوی بانک گرامین و نظام قرض الحسنه صورت پذیرد. این نوشته تلاش دارد به چنین حوزه ای، البته در مقیاس صندوق قرض الحسنه امام جواد (ع) ورود پیدا نماید.
بانک گرامین دارای ساز و کارها و ویژگی هائی است که به نظر می رسد بعضا با برخی صندوق های قرض الحسنه نوین دارای اشتراک می باشد. مطالعه تطبیقی بین بانک گرامین و صندوق های قرض الحسنه ای که با روش های نوین کار می کنند، می تواند راه کارهائی بومی منطبق بر شرایط اقتصادی ایران ارائه نماید. برخی از ساز و کارهای فعالیت صندوق قرض الحسنه پرستاری امام جواد (ع) که بیش از پانزده سال سابقه پر افتخار فعالیت در حوزه قرض الحسنه دارد، با ساز و کارهای بانک گرامین مشابهت دارند. هر چند که بعضا تفاوت هائی در فعالیت ها این دو نهاد دیده می شود که با توجه به تفاوت شرایط فرهنگی و اقتصادی دو کشور ایران و بنگلادش طبیعی می باشد. در ادامه ابتدا به مهم ترین روش های کاری بانک گرامین پرداخته می شود و سپس مقایسه ای تطبیقی بین آن بانک و روش های کاری صندوق صورت می پذیرد

مشخصات سازو کارهای بانک گرامین
ویژگی های مهم ساز و کارهای اجرایی در سیستم بانکداری «بانک گرامین» را می توان به صورت خلاصه به شرح زیر دسته بندی کرد[3،5،7،2]:
1- عدم درخواست وثیقه از وام گیرنده، ابزار حقوقی بانک ، ضمانت گروهی یا ایجاد بدهی مشترک است.
2- نرخ بازپرداخت وام 98 درصد است. دلیل این نرخ مناسب، قرارگرفتن وام گیرندگان در گروه های کوچک کاری و آموزش تیم در خصوص نحوه مدیریت مالی به منظور دریافت وام بیشتر در مرحله بعدی است.
3- تامین مالی 100 درصد وام ها از محل سپرده های بانک صورت می گیرد.
4- عدم دریافت وام یا هبه توسط بانک از دیگران از سال 1995 تا کنون. پرداخت هزینه ها از محل درآمدهای بانک انجام می شود.
5- استفاده از نرخ بهره وام پایین تر از میزان تعیین شده توسط دولت و نرخ سپرده گذاری بالاتر.
6- پرداخت وام با نرخ بهره صفر درصد به بینوایان به عنوان اعضا.
7- پرداخت وام ارزان قیمت جهت خانه سازی برای فقرا.
8- پرداخت وام برای شرکت های تجاری کوچک.
9- اعطای بورس و وام تحصیلی به مشتریان.
10- تشکیل شبکه ارتباطی گرامین به عنوان شرکت های زیر مجموعه بانک گرامین.
11- پرداخت اقساط وام گیرنده در صورت مرگ وی توسط صندوق بیمه وام و استفاده بازماندگان افراد متوفی از بیمه عمر.
12- تاسیس صندوق بازنشستگی برای وام گیرندگان.
13- جبران خسارت وام پرداخت نشده از طریق تبدیل وام به «وام قابل انعطاف».
14- ارائه خدمات تلفن به اعضا.
15- بهره گیری از رایانه و تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی در سیستم حسابداری بانک به منظور ظرفیت سازی نهادی در ساختار بانک و آسان سازی امور.

مقایسه تطبیقی
در بررسی روش کاری بانک گرامین که متفاوت با شیوه های کار دیگر بانک ها است، مواردی مشاهده می شوند که با شیوه های کارکردی صندوق های قرض الحسنه نوین مشابه می باشند. البته در مواردی نیز روش ها تفاوت دارند که شاید بتوان با الگوگیری از بانک گرامین روش های صندوق را بهبود و توسعه داد. در زیر به برخی از این موارد اشاره می شود:
1- بانک های معمولی به دارایی های تحت مالکیت شخص توجه دارند به طوری که هرچه وام گیرنده توان مالی بالاتری داشته باشد، می تواند وام بیشتری اخذ کند. در روش مورد استفاده توسط بانک گرامین، پرداخت وام براساس ارزیابی دارایی وام گیرنده نیست. بلکه به توان بالقوه ای که در فرد وجود دارد توجه می شود[6]. در صندوق قرض الحسنه نیز مطابق دستورالعمل های موجود، سقف معینی برای پرداخت وام وجود دارد. نحوه پرداخت وام و سقف تعیین شده با توان مالی اکثریت مشتریان صندوق تطابق دارد.
2- بانک ها براساس وثیقه های ملکی و نظائر آن وام می پردازند، درحالی که بانک گرامین بدون نیاز به وثیقه اقدام به پرداخت وام می کند. در واقع این بانک معتقد است که اعتبار باید به عنوان یک حق بشری شناخته شود[2]. وثیقه های اخذ شده در صندوق نیز عمدتا به شکل گواهی کسر از حقوق و تظامینی است که تهیه و ارائه آن توسط اعضا به راحتی صورت می گیرد. در موارد متعددی نیز افراد وام گیرنده به صورت متقابل یکدیگر را ضمانت می نمایند.
3- بانک اغلب در مالکیت ثروتمندان و به ویژه مردان است؛ ولی گرامین بانک در اختیار فقرا و به خصوص زنان فقیر است، به طوری که که 97 درصد وام گیرندگان آن را زنان تشکیل می دهند[6]. صندوق نیز به جمعیت هدف که عمدتا اقشار و کارکنان با حقوق و مزایای پائین در حوزه بهداشت و درمان و سایر کارکنان دولت با حقوق ثابت هستند وام پرداخت می نماید.
4- به حداکثر رساندن سود، بالاترین هدف بانک ها به شمار می رود. درحالی که هدف بانک گرامین خدمت رساندن به فقرا، به خصوص زنان می باشد و به آنها کمک می کند تا با فقر بجنگند. بنابراین، بانک بیشتر دارای اهدافی است که از دیدگاه های اقتصادی- اجتماعی سرچشمه می گیرد و نه صرفا اقتصادی[2]. صندوق نیز نهادی غیر انتفاعی است که خدمت رسانی را سرلوحه کارهای خود قرار داده است. در صندوق نفع اقتصادی و سودآوری هدف نمی باشد.
5- بانک گرامین درصدد ارتقای وضعیت وام گیرندگان و اعطای حق مالکیت دارایی به آنان به خصوص زنان فقیراست[6]. هرچند وضعیت فقر در کشور ما اساسا با کشور بنگلادش قابل قیاس نیست اما هدف صندوق به عنوان رفع نیازهای فوری مشتریان از محل سپرده های خود آنان و بدون هرگونه منت و اتکا به افراد متمول قابل ذکر است.
6- برخلاف بانک های عادی که سعی دارند در مراکز تجاری شهرها متمرکز شوند، شعبات بانک گرامین بیشتر در مراکز روستایی قرار دارند. به عقیده بانک، این بانک است که باید به سوی مردم برود نه مردم به سوی بانک[6]. شعب صندوق نیز در مراکز غیر تجاری و بعضا در بیمارستان ها و مراکز درمانی قرار دارند. از این بابت صرفه جوئی زیادی در هزینه به عمل آمده است.
7- برخلاف بانک های عادی، در شیوه کاری بانک گرامین هیچ ابزار حقوقی بین وام دهنده و وام گیرنده وجود ندارد. در هیچ کجا تصریح نشده است که در صورت کوتاهی در بازپرداخت وام گیرنده، وی را باید دادگاهی کرد[2]. به نظر می رسد از این کار بانک می توان برای ضمانت الگوگیری کرد. شاید درافکندن طرحی نو در صندوق در خصوص نحوه ومیزان اخذ ضمانت به پویاتر کردن هرچه بیشتر صندوق کمک نماید.
8- در بانک های معمولی گرفتن سود، جز در مواقع استثنایی، توقف ندارد. همچنین ممکن است جریمه سود وام، بسته به دوره بازپرداخت آن به چندین برابر اصل وام برسد. اما در بانک گرامین در هیچ شرایطی جمع کل سود از مبلغ وام تجاوز نمی کند و هیچ جریمه ای هم به آن تعلق نمی گیرد[6]. این مورد نیز می تواند مطابق شرایط فرهنگی و اقتصادی کشورمان، با طراحی یک الگوی ویژه در صندوق بومی شود.
9- بانک های معمولی نسبت به شرایط وام گیرنده پس از گرفتن وام بی تفاوت هستند. اما بر عکس، بانک گرامین توجه زیادی به نظارت بر مسائل معیشتی و اجتماعی دارد. حتی بانک به آنها کمک می کند تا منابع مالی برای بازنشستگی یا سایر پس اندازها را فراهم کنند[7]. شاید بی مناسبت نباشد تا صندوق نیز بتواند در آینده راه کارهای مشاوره سرمایه گذاری برای مشتریان خود ارائه نماید.
10- در بانک های معمولی وام با سود مرکب محاسبه می شود. درحالیکه در گرامین بانک محاسبه سود به شکل ساده انجام می شود[2]. این شیوه ای است که با تعالیم اسلامی قرابت دارد. به نظر می رسد رعایت این الگو در صندوق نیز می تواند موجب کمک به اعضا را فراهم آورد.
11- در صورت فوت وام گیرنده، بانک گرامین از خانواده متوفی طلب بقیه وام را نمی کند. بلکه با استفاده از برنامه بیمه، تمام مبلغ باقی مانده با سود آن پرداخت می شود. بدین ترتیب هیچ گونه بدهی به خانواده متوفی منتقل نمی شود[2]. این الگو نیز در صندوق رعایت می شود.

نتیجه گیری
بانک گرامین روند بانکداری سنتی را دگرگون کرده است و سامانه ای بر پایه اعتماد دوسویه، نظارت شدید، پاسخگویی، مشارکت و خلاقیت ایجاد کرده است. ازنظر بانک گرامین، اعتبار یک عامل تسریع کننده فرآیند توسعه به شمار می رود. اعتبار عامل توانمندسازی در توسعه شرایط اقتصادی- اجتماعی تنگدستان که در بیرون از قلمرو خدمات بانکداری متعارف بسر می برند، شمرده می شود. زیرا شرط گرو گذاشتن به شکل سنتی، هرگونه حق دسترسی برابر به اعتبار از سوی تنگدستان را با تنگنا روبرو می سازد و آنها را از بهره مندی از چرخه اقتصاد و سرمایه گذاری و مزایای آن باز می دارد [2].
با این شیوه کمک های حمایتی مصرفی و یارانه ای و احتمال بازگشت فقرا به چرخه پیچیده فقر به شدت کاهش یافته و در بسیاری از این موارد، در پرتو حمایت های هدفمند و تسهیل گری نهادهای توسعه، فقر از بین می رود. این امر موجب گردید تا دستاورد بانک گرامین در پرتو موفقیت های فزاینده و در یک فرآیند تکاملی به الگویی جهانی و گرانیگاه شبکه جهانی موسسات و افرادی بدل شده است که اقتصاد خرد و گردش اعتبارات را راهی موثر برای فقرزدایی و توسعه می پندارند و در عمل آن را به کار گرفته اند [7].
در ایران نیز تشکل های بخش خصوصی و نهادها و تشکل های مردمی نظیر صندوق می توانند تجربه ها و تکنیک های نوین و موثر پرداخت وام خرد را در اختیار مشتریان خود قرار دهند. لیکن نکته ای که از مقایسه شیوه اعطای اعتبارات توسط بانک گرامین بانک با موسسات قرض الحسنه در ایران قابل تامل است، وثیقه و تضامین بعضا نسبتا سنگینی است که وام گیرندگان به هنگام اخذ وام ناچار به ارائه می باشند که در برخی مواقع دشواری ها و فشار عوامل بیرونی منجر به دریافت جریمه های دیرکرد سنگین نیز می شود[5].
حال آنکه براساس مدل مورد استفاده در بانک گرامین، سیستم طراحی شده به صورت خودکار و به عنوان یک عامل کنترل کننده درونی برای وام گیرندگان عمل می کند. در نتیجه پرداخت وام به وام گیرندگان کاملا بدون نیاز به وثیقه و بدون محاسبه جریمه دیرکرد صورت می پذیرد[2].
با بهره گیری از الگوی بانک گرامین، موارد ذیل به صورت خلاصه به عنوان پیشنهاداتی برای اجرا در صندوق ارائه می شوند:
الف- با توجه به نام صندوق که موسسه تعاون پرستاری و قرض الحسنه می باشد ایجاد یک شبکه یکپارچه برای موسسه ضروری می باشد. هدف این شبکه ایجاد جمعیت هدف یکپارچه برای استفاده از ظرفیت های کاری و حرفه ای و اقتصادی می باشد. این امر می تواند با توجه به اصل علمی همکاری و هم افزائی (Synergy)، ظرفیت های بالقوه فعلی را بالفعل نماید.
ب- توسعه محصولات و ارائه خدمات متنوع از جمله خدمات مسافرتی و توریستی، خدمات مشاوره سرمایه گذاری فردی، حمایت مالی از بنگاه های کوچک با تاکید بر حوزه پرستاری و درمانی، خدمات رایانه ای سخت افزاری (مانند فروش لپ تاب) و نرم افزاری (مانند ارائه نرم افزارهای حسابداری با قیمت پائین به موسسات پرستاری)، پیشنهاد می شود. برای این امر، توسعه موسسات وابسته به صورت خودگردان پیشنهاد می شود.
ج- سهل گیری در اخذ ضمانت و طراحی الگوهای جدید دسته جمعی ضمانت به نحوی که ضمن پوشش دادن ریسک وصول مطالبات، پرداخت وام به نحو ساده و سهل و به دور از پیچیدگی های معمول انجام گیرد.
د- پشتیبانی مالی از طرح های خوداشتغالی مشتریان و شراکت در سود طرح ها که می تواند به صورت رابطه برد- برد طراحی و اجرا گردد.
ه- انجام فعالیت های فرهنگی، هنری و تبلیغی
و- توسعه فیزیکی و جغرافیائی شعب همزمان با توسعه امکانات مجازی جهت ارائه هر چه بیشتر خدمات

گردآوری: دکتر محمدرضا مهربان‌پور

منابع
1- محمد یونس، دانشنامه الکترونیکی ویکیپدیا. آدرس اینترنتی: محمد_یونسhttp://fa.wikipedia.org/wiki/
2- فرزانه فراشی، گرامین بانک و مبارزه با فقر، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 1644 به تاریخ 27/7/87، صفحه 9. آدرس اینترنتی:http://www.donya-e-eqtesad.com/news/477240
3- ایده ای بومی اما بین المللی، فصلنامه تازه های اقتصاد، شماره 135، بهار 1391، صفحه 100
4- مایکل تودارو، تجربه موفق یک اقتصاددان در فقرزدائی، ترجمه غلامعلی فرجادی، روزنامه دنياي اقتصاد، شماره 2162. تاريخ 3/6/89، صفحه 28. آدرس اینترنتی: http://www.donya-e-eqtesad.com/news/620211
5- غلامرضا اسکندری، بانکداری فقرا، سایت اتحاد جنوب، 28 آبان 1391. آدرس اینترنتی: http://www.ettehadjonoub.ir/fa/posts/2706
6- متیو روبن، مروری بر تجربه موفق گرامین بانک در بنگلادش، مترجمین: مینا طاهری و مهدی صمیمی، روزنامه دنیای اقتصد، 25 بهمن 1390. آدرس اینترنتی: http://donya-e-eqtesad.com/news/437439
7- الهام پاکروان، گرامین چگونه گرامین شد؟ فصلنامه تازه های اقتصاد، شماره 135، بهار 1391، صفحه 96

منبع: تریبون مدیسه