تحریم عمل زشت ربا،در روایات بسیار زیاد و گستردهاى مطرح شده است. این روایات به قدرى زیاد است که شاید به سر حد تواتر برسد، در این روایات تعبیرات بسیار تکان دهندهاى در مورد این کار اقتصادى ظالمانه و غیر انسانى وارد شده است که درباره کمتر گناهى دیده مىشود. در برخی روایات رباخوارى با عمل زشت منافى عفت مقایسه شده و از آن بدتر شمرده شده است.
از جمله در حدیثى آمده است که پیغمبر اکرم (ص) به على (ع) فرمود: «یا على درهم ربا اعظم عندالله من سبعین زنیه…؛ اى على! یک درهم از ربا از نظر گناه و معصیت بدتر از هفتاد بار زناست».
حتى تعبیراتى بسیار تندتر و شدیدتر از این هم موجود است. این تعبیر در روایات متعدد دیگرى وارد شده است ولى با اعداد و ارقام مختلف، در بعضى از روایات معادل ۳۳ بار (وسایل الشیعه، جلد ۱۲، ابواب الربا)
و در روایت دیگر معادل ۳۰ بار (مستدرک الوسایل، جلد ۱۳، ابواب الربا، باب ۱، حدیث ۱۴) و در بعضى معادل ۲۰ بار (وسایل الشیعه، جلد ۱۲، ابواب الربا، باب ۱، حدیث ۵) و در بعضى معادل یک بار (وسایل الشیعه، جلد ۱۲، ابواب الربا، باب ۱، حدیث ۶ و ۲۲) عمل منافى عفت شمرده شده است.
همه مىدانند اسلام به شدت با اعمال منافى عفت برخورد مىکند، حال باید حساب کرد که زیان و زشتى رباخوارى چقدر زیاد است که درباره آن چنین مىگوید و این از صریحترین دلایل بر حرمت ربا در اسلام است.
در اینجا این سؤال پیش مىآید که چرا عددها در روایات مزبور تا این حد متفاوت و مختلف است؟ در پاسخ این سؤال مىتوان گفت که رباها مختلف است همه انواع ربا بد، ظالمانه و زشت است، ولى بعضى از بعضى بدتر و زشتتر مىباشد و این تفاوت اعداد، مربوط به تفاوت انواع رباست؛ مثلا رباى اضعاف مضاعف که شرح آن گذشت با رباى معمولى متفاوت است، و قبح و زشتى آنها یکسان نیست.
و ربا گرفتن از یک انسان بسیار ضعیف که مثلا براى درمان فرزندش مختصرى وام مىگیرد با ربا گرفتن از افرادى که در چنین شرایط اضطرارى قرار ندارند فرق مىکند و اولى به مراتب زشتتر و ظالمانهتر است.
تحمیل رباهاى ظالمانه بر یک ملت بزرگ که تمام هستى آنها را به باد مىدهد با ربا گرفتن از یک فرد فرق مىکند، بنابراین همه انواع ربا زشت و ظالمانه و گناه است ولى بى شک این انواع سلسله مراتبى دارد. اما چرا مقایسه با اعمال منافى عفت شده و از آن بدتر شمرده شده است؟
ممکن است از این نظر باشد که ربا خوارى یکى از عوامل اصلى فقر و اختلاف طبقاتى است و مىدانیم یکى از علل فحشاء، فقر و فشار اقتصادى است که سبب شکست جوانان در تشکیل خانواده و کشانیده شدن آنها به فساد است.اگر ریشه فقر خشکانیده شود لااقل بخش مهمى از فحشاء و فساد اخلاقى از میان خواهد رفت، آنها که مقدمات فقر را در جامعه فراهم مىسازند در فساد و انحرافات اخلاقى آن شریک و سهیمند، و عمل آنها گاه با چندین بار عمل منافى عفت برابرى مىکند!
به هر حال این روایات به روشنى و با صراحت و با تأکیدهاى متعدد دلالت بر تحریم ربا دارد، و آن را همردیف بزرگترین گناهان از نظر اسلام مىشمرد (تا حد زناى با محارم و حتى فراتر)، و با توجه به گستردگى این روایات و لحن شدید آنها اگر دلیلى بر حرمت ربا جز این گروه از روایات نبود کافى به نظر مىرسید.
در برخی از روایات دیگر ربا و تمام کسانى که به نوعى با آن ارتباط دارند را لعنت مىکند.امیر مؤمنان على (ع) مىفرماید:«لعن رسول الله (ص) الربا و آکله و بایعه و مشتریه و کاتبه و شاهدیه» ؛ (مستدرک الوسایل، جلد ۱۳، ابواب الربا، باب ۱، حدیث ۸) پیامبر گرامى اسلام (ص) در این روایت «ربا» و پنج طایفه را – که در ارتباط با ربا هستند – لعنت کرده است: کسى که میهمان ربا خوار مىشود و از غذایى که از پول ربا تهیه شده است با علم و آگاهى استفاده مىکند.، ربا خوار، ربادهنده، کسى که ربا را محاسبه مىکند، شهود قرارداد ربا.
در هر مورد، که یک چیز حرام، به این گستردگى مورد لعن خداوند قرار مىگیرد (وسایل الشیعه، جلد ۱۲، ابواب الربا، باب ۴، حدیث ۳) دلیل بر عظمت حرمت آن کار، و قبح و زشتى فوقالعاده آن است. این گروه از روایات نیز دلیل بر حرمت ربا و رباخوارى است.
در برخی از روایات دیگر مىگوید: ربا بدترین و خبیثترین نوع معاملات است.
امام باقر (ع) مىفرمایند: «اخبث المکاسب کسب الربا»: «کثیفترین معاملات، معاملات ربوى است.» حتى از شراب فروشى و قمار و فحشاء، کثیفتر است. در حدیث دیگر آمده: «و من الفاظ رسول الله (ص) الموجزه التى لم یسبق الیها: شر المکاسب کسب الربا».«از سخنان کوتاه و پر معنى رسول خدا (ص) که پیش از آن حضرت، سابقه نداشته این است که فرمود: ربا خوارى بدترین نوع کسبهاست». نتیجه این که این گروه از روایات نیز دلالت روشنى بر حرمت ربا دارد ؛ حرمتى شدید و مؤکد.
برخی از روایات دیگر دلالت بر هلاکت ربا خواران در دنیا دارد. امام صادق (ع) می فرماید:«اذا اراد الله بقوم هلاکا ظهر فیهم الربا»: «هنگامى که خداوند اراده هلاکت قومى را کند ربا در میان آنها ظاهر مىگردد». معناى این روایت این است که ربا مجازات دنیوى نیز دارد و به هلاکت ربا خواران منهى مىشود.
ممکن است سئوال شود چرا خداوند اراده هلاکت مردم و قومى را مىکند، تا ربا در بین آنها شیوع پیدا کند و سبب نابودى آنها شود؟ پاسخ این سؤال روشن است، اراده خداوند بدون دلیل نیست، لابد آن قوم مرتکب گناهانى شدهاند که خداوند حکیم، اراده نابودى آنها را مىکند و گرفتار رباخوارى مىشوند.
این نکته نیز قابل دقت است که لازم نیست همواره هلاکت، مانند هلاکت و نابودى اقوام پیشین و با صاعقهها و زلزلهها مثل قوم لوط و عاد و ثمود باشد، بلکه هلاکت امروزه اشکال دیگرى نیز دارد، بیماریهاى غیرقابل علاجى همچون ایدز و نیز اعتیاد به مواد مرگ آور، انواع بیماریهاى روانى که قسمت عمدهاى از بیمارستانهاى کشورهاى غربى رابه خود اختصاص داده است و مانند آنها، همه اسباب هلاکت امتهاى گنهکار مىتواند باشد؛ و به هر حال این گروه از روایات نیز دلالت بر حرمت شدید ربا دارد.
برخی از روایات دیگر سرانجام رباخوار را آتش دوزخ شمرده است.
امام على (ع) می فرماید: «خمسه اشیاء تقع بخمسه اشیاء ولا بد لتلک الخمسه من النار: من اتجر بغیر علم فلا بدله من اکل الربا، ولابد لا کل الربا من النار»: پنج چیز علت پنج چیز است و سرانجام اینها جهنم است: ۱- تجارت و کسب بدون آگاهى – از احکام فقهى آن – سبب ربا خوارى و منتهى به آن مىشود و ربا خوار حتماً در دوزخ خواهد بود» و روشن است که این گونه روایات نیز دلیل بر تحریم این عمل است.
در مورد بر حذر داشتن از ربا پیامبر خدا صلى الله علیه وآله می فرماید:«إن اللهَعز و عجل لَعَنَ آکِلَ الربا ومُوکِلَهُ وکاتِبَهُ وشاهِدَیهِ»: خداوند عزوجل ربا خوار و ربادهنده و کاتب و گواهان آن را لعنت کرده است.
همچنین می فرماید: «أتَیتُ لیلهَ اُسرِیَ بِی على قَومٍ بُطونُهُم کالبیوتِ فیها الحَیاتُ تُرى مِن خارجِ بُطونِهِم، فقلتُ: مَن هؤلاءِ یا جَبرئیلُ؟ قالَ: هؤلاءِ أکَلَهُ الربا»: شبى که به معراج رفتم، بر مردمى گذشتم که شکمهایشان چون خانهاى بود و در آنها مارهایى وجود داشت که از بیرون شکمهایشان دیده مىشد. پرسیدم: اى جبرئیل! اینها کیستند؟ گفت: اینان ربا خوارانند.
امام باقر علیه السلام می فرماید:«أخبَثُ المَکاسِبِ، کَسبُ الربا»: پلیدترین کسبها، رباست.
امام صادق علیه السلام می فرماید:«آکِلُ الربا لا یَخرُجُ مِنَ الدنیا حتى یَتَخَبطَهُ الشیطانُ»: ربا خوار از دنیا نرود، تا آن که شیطان دیوانهاش کند. همچنین می فرماید:«دِرهَمُ ربا أعظَمُ عِندَاللهِ مِن سَبعینَ زَنیهً بِذاتِ مَحرمٍ فی بیتِ اللهِ الحرامِ»: یک درهم ربا، نزد خداوند سنگینتر است از هفتاد بار زنا کردن با محارم در (کعبه) خانه محترم خدا.
در مورد حکمت تحریم ربا امام صادق علیه السلام – در پاسخ به پرسش هشام ابن حکم از علت تحریم ربا می فرماید: «إنهُ لَو کانَ الربا حلالاً لَتَرَکَ الناسُ التجاراتِ وما یَحتاجونَ إلَیهِ فحَرمَ اللهُ الربا لتَفِر الناسُ عنِ الحرامِ إلى التجاراتِ وإلى البَیعِ والشراءِ فَیَتصِلَ ذلکَ بَینَهُم فی القَرضِ»: اگر ربا حلال بود، مردم کار تجارت و کسب مایحتاج خود را رها مىکردند. پس خداوند ربا را حرام فرمود، تا مردم از حرام‌خوارى دست کشیده، به تجارت و خرید و فروش روى آورند و زیادى مال را به یکدیگر قرض دهند.
همچنین در پاسخ به سؤال از علت تحریم ربا می فرماید: «لئلا یَتَمانَعَ الناسُ المَعروفَ»: تا این که مردم از احسان کردن به یکدیگر دریغ نورزند.
در مورد عوامل آلوده شدن به ربا امام على علیه السلام می فرماید:«مَعاشِرَ الناسِ، الفِقهَ ثُم المَتجَرَ، واللهِ لَلربا فی هذِهِ الاُمهِ أخفى من دَبِیبِ النملِ عَلى الصفا»: اى مردم ! ابتدا احکام، سپس تجارت ! به خدا قسم که ربا در میان این امت ناپیداتر از حرکت مورچه بر روى تخته سنگ سیاه است.همچنین می فرماید: «مَنِ اتجَرَ بغَیرِ فِقهٍ فَقَدِ ارتَطَمَ فی الربا»: آن که بدون دانستن احکام دین، تجارت و کسب کند، به ورطه ربا درافتد.
در مقایسه قرآن با روایات در مورد ربا باید گفت: از نظر قرآن ربا به طور مطلق ظلم است نه بیرحمی و عدم احسان. ولی در روایات تعبیراتی آمده است که آن تعبیرات بیشتر ربا را محدود میکند به ربای مصرفی و استهلاکی یا ربای درماندگان. چندین روایت قریب به این مضمون است که از جمله این روایت: «عن سماعه قال: قلت لابی عبدالله علیهالسلام: انی رایت الله قد ذکر الربوا فی غیر آیه و کرره»: سماعه میگوید به امام صادق (ع) گفتم من میبینم خدا ربا را در چند آیه ذکر کرده و تکرار نموده یعنی خیلی اهمیت داده «فقال: او تدری لم ذاک؟» فرمود میدانی برای چه؟ گفتم نه.
«قال: لئلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف». برای اینکه جلو کار خیر گرفته نشود. یعنی اگر کسی احتیاج داشته باشد البته جای معروف است ظاهر قضیه این است که معروف یعنی کمک کردن در جائی که کسی احتیاج دارد و دیگری باید به او احسان و کمک بکند. خدا ربا را حرام کرده، این راه را بسته تا مردم را از طریق قرض الحسنه برای یکدیگر کارگشائی کنند نه از طریق ربا.
در روایت دیگری از حضرت صادق (ع) آمده است: «و عله تحریم الربوا لعله ذهاب المعروف» علت تحریم ربا این است که جلو احسان و کار خیر و تعاون گرفته نشود.«و تلف الاموال و رغبه الناس فی الربح و ترکهم القرض و القرض صنایع المعروف و لما فی ذلک من الفساد و الظلم و فناء الاموال» یعنی تنها به مسئله عدم احسان تکیه نشده.
ربا موجب فسادها میشود که ظاهرا مقصود بیچارگیهاست. کلمه ظلم در این روایت به کار رفته: و گرفتن ربا ظلم است و فناء اموال. مقصود از فناء اموال این است که اموال مردم کشیده میشود به طرف رباخوار. فتوای فقها هم در مورد ربا همین طور است که فرقی نگذاشتهاند میان ربائی که از نوع استهلاکی باشد یا از نوع استنتاجی باشد.
